Kultura teatralna Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna)

Autor: dr hab. Mirosława Pindór

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 5 (2018)

Uwzględniony w haśle obszar geograficzny, dotyczący w zasadzie Cieszyna, niecały mieści się w granicach obecnego województwa śląskiego, a nawet państwa – Czeski Cieszyn (Český Tĕšín) położony jest wszak w Republice Czeskiej, w kraju morawsko-śląskim. Jednakże opracowując hasło dotyczące kultury teatralnej Cieszyna po 1945 roku, zdecydowano się na poszerzenie zakresu przestrzennego tematu. Przyjęta perspektywa ma swoje uzasadnienie historyczne i kulturowe. Oba graniczne miasta: Cieszyn i Český Tĕšín powstały wszak na bazie jednego, historycznego Cieszyna, a stało się to na mocy decyzji Rady Ambasadorów podjętej w Paryżu 28 lipca 1920 roku, dotyczącej podziału Śląska Cieszyńskiego pomiędzy dwa nowo powstałe państwa: Rzeczpospolitą Polską i Republikę Czechosłowacką. Ostateczny rozpad Cieszyna na dwa odrębne organizmy administracyjne i samorządowe, należące do odmiennych struktur państwowych, nastąpił 10 sierpnia 1920 roku o godz.12.45; linię graniczną wyznaczyła rzeka Olza. 2 października 1938 roku „z Cieszyna Wschodniego i Cieszyna Zachodniego utworzono miasto wydzielone” Cieszyn, scalone w granicach II Rzeczpospolitej. We wrześniu 1939 roku na teren zespolonego miasta wkroczyli Niemcy i obowiązująca stała się nazwa Teschen. 10 maja 1945 roku Cieszyn ponownie został podzielony granicą na Olzie. Sposób opracowania niniejszego hasła jest zatem następstwem postrzegania obu Cieszynów, prawo- i lewobrzeżnego, jako przestrzeni ongiś wspólnej, a od blisko stu lat przestrzeni mniej lub bardziej konstruktywnego współdziałania w sferze gospodarki i kultury (sformalizowanego po listopadzie 1989 roku), w tym w obszarze polsko-czeskich kontaktów teatralnych. Zważywszy jednak na to, iż EWoŚ swym zasięgiem obejmuje tereny obecnego województwa śląskiego, kulturę teatralną Czeskiego Cieszyna starano się ująć w niniejszym haśle skrótowo i wybiórczo. Podane informacje dotyczą przede wszystkim aktywności teatralnej polskiej mniejszości narodowej zamieszkującej Cieszyn za Olzą, aktywności przynależnej do niepodzielnego obszaru teatru polskiego (nie uwzględniono zatem czeskich zespołów amatorskich). Ramy czasowe opracowanego zagadnienia wyznaczają: zakończenie wojny w maju 1945 roku oraz umowna data – 31 grudnia roku 2018. Jednakże ze względu na niezwykłe walory architektoniczne budynku teatru w Cieszynie, które sprawiły iż znalazł się on na współcześnie wytyczonej Trasie Bałtyckiej Europejskiego Szlaku Teatrów Historycznych, zdecydowano się, w tym jednym konkretnym przypadku, na pogłębiony rekonesans historyczny.

Kultura teatralna Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna) po 1945 roku jest zjawiskiem wielowymiarowym, podlegającym na przestrzeni lat przeobrażeniom i realizującym się na kilku płaszczyznach. Hasło niniejsze uwzględnia zatem zarówno „teatry instytucjonalne”, jak i „teatry inne”, które to wraz z „teatrami amatorskimi”, zdecydowano się zakwalifikować – na potrzeby niniejszego opracowania – do osobnej kategorii: „teatry niezawodowe”. Przy czym „teatry instytucjonalne” (zawodowe teatry dramatyczne, teatry lalkowe, teatry muzyczne, teatry tańca i ruchu) to takie, które „posiadają status instytucji publicznej, a co za tym idzie, są wyposażone w dotacje z funduszy publicznych [państwowych i samorządowych – M.P.], mają zespół i stałą siedzibę (choć tu znajdziemy wyjątki). Mają też […] niematerialną część wyposażenia, czyli misję: misję publicznej instytucji kultury, misję publicznego teatru”. Do teatrów instytucjonalnych włączono, opracowując niniejsze hasło, teatr impresaryjny (będący w różnych okresach drugą, a u zarania działalności pierwszą sceną instytucjonalnego teatru dramatycznego), jako że funkcjonuje on na podstawie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej i jest teatrem miejskim, ma też swoją misję. „Teatry inne”, to zespoły teatralne „nie dające się ściśle zakwalifikować do żadnej z kategorii”, przypisanej teatrom instytucjonalnym. „Teatr amatorski” definiowany jest natomiast jako „popularna forma niezawodowej aktywności artystycznej ludzi na co dzień uprawiających inne zawody”, przy czym wyróżnia się liczne odmiany owej aktywności ze względu na zróżnicowanie środowiska, które ją podejmują (miedzy innymi: teatry dziecięce, szkolne, studenckie, religijne, robotnicze, ludowe, działające przy: domach kultury, uczelniach, parafiach, ongiś przy związkach zawodowych, współcześnie w ramach stowarzyszeń, fundacji). Wprowadzone na użytek niniejszego hasła określenie „teatr niezawodowy”, pomimo iż „nie najzręczniejsze” i nie często używane (na co zwraca uwagę Emil Orzechowski) wydaje się jednak najbardziej pojemne, ogarnia bowiem „wszystkie te obszary życia teatralnego, które pozostają poza zasięgiem teatru zawodowego”. Co ważne – uwzględnia pozainstytucjonalne inicjatywy profesjonalistów (aktorów, reżyserów), a przede wszystkim współpracę środowisk amatorskich z profesjonalistami, co na obszarze badanym jest zjawiskiem często spotykanym, tak jak i działalność zespołów nawiązujących do nurtu teatru alternatywnego, eksperymentalnego, które trudno jednoznacznie zaliczyć do teatrów amatorskich. W strukturze hasła znalazły się nadto treści dotyczące organizowanych na przywołanym terenie festiwali teatralnych , definiowanych jako: „Cykle przedstawień bądź powiązanych ze sobą tematycznie, reprezentujących określony nurt w sztuce lub postawę wobec rzeczywistości, bądź nie związanych problemowo, ale mających opinię wydarzeń w skali regionu, kraju, grupy krajów”. Pojawiające się życiu teatralnym obu Cieszynów festiwale niewątpliwie opinię takich wydarzeń mają (miały w przypadku już nie odbywających się).

Teatry instytucjonalne

Zarówno Cieszyn, jak i Czeski Cieszyn, posiadają własną publiczną teatralną instytucję kultury, co jest swego rodzaju ewenementem, jako że w miastach poniżej 100 tys. mieszkańców teatry instytucjonalne funkcjonują tylko w kilkunastu miejscowościach. W Cieszynie taką instytucją jest Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie (w różnorodności przyjmowanych przezeń oficjalnych nadrzędnych nazw w zależności od organizacyjnej przynależności). W Czeskim Cieszynie jest to Těšínské divadlo (Teatr Cieszyński) – teatr trzech autonomicznych Scen: Sceny Czeskiej (česká scéna), Sceny Polskiej i Sceny Bajka. Obie instytucje – cieszyńska i czeskocieszyńska mają swoją długoletnią tradycję i interesującą współczesność.

Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie

(Także: Teatr Polski w Cieszynie i Bielsku. Teatr Polski Bielsko-Cieszyn. Państwowy Teatr Polski Bielsko-Cieszyn w Bielsku-Białej).

Budynek Deutsches Theater in Teschen (Teatru Niemieckiego w Cieszynie) przy Placu Koszarowym. Widokówka wydana przez Teschner Theaterbauverein (Książnica Cieszyńska, fot. Anna Fedrizzi-Szostok)

Budynek teatralny w Cieszynie został oddany do użytku 24 września 1910 roku. Tym samym oficjalnie w mieście nad Olzą zainaugurował działalność Deutsches Theater in Teschen (Teatr Niemiecki w Cieszynie). Wtedy też oficjalnie proklamowano, że będzie to „Teatr Niemiecki w Cieszynie” i że „nigdy z tej sceny nie padnie żadne polskie słowo”.

Geneza cieszyńskiego gmachu teatralnego, jako pewnej wyspecjalizowanej formy architektonicznej rozwijającej się wraz z urbanistyką miasta, jak i teatru jako instytucji kultury, związana jest zatem z aktywnością społeczno-kulturalną lokalnego środowiska niemieckiego w wielonarodowościowym, wielojęzycznym i wielokulturowym mieście Cieszynie. Starania w kierunku wybudowania teatru, „który będzie nowoczesny, który będzie odpowiadał wymaganiom obecnym i przyszłym […], który będzie nośnikiem stylu życia i kultury niemieckiej”, podjęło Niemieckie Towarzystwo Teatralne. W marcu 1902 roku powołano Teschner Theaterbauverein (Cieszyńskie Towarzystwo Budowy Teatru), którego przewodniczącym został rajca gminny Franz Bartha – główny pomysłodawca budowy obiektu. Wiosną 1909 roku przystąpiono do budowy teatru na terenie najstarszego centrum Cieszyna – na wzniesieniu, gdzie do roku 1789, do czasu wielkiego pożaru Cieszyna, stał kościół parafialny (spłonął), a od 1794 do 1907 roku mieściły się koszary cieszyńskiego garnizonu piechoty (stąd nazwa miejsca: Plac Koszarowy). Przygotowanie projektów architektonicznych i nadzorowanie budowy obiektu powierzono cieszącemu się międzynarodową sławą wiedeńskiemu atelier architektonicznemu Fellner&Helmer” (Ferdynand Fellner i Hermann Helmer). Budową kierował inż. Alfred Schmitt z Wiednia, a głównym wykonawcą robót budowlanych została cieszyńska firma Eugene Fuldy. Scenę urządzono według projektu inż. Hansa Peiferta z Berlina. Konstrukcji z żelazobetonu dostarczyła firma „Pittel&Brausewetter” z Wiednia, metalowe elementy sceny i całe jej wyposażenie natomiast wyspecjalizowana w stawianiu scen teatralnych berlińska firma Hugo Baruch&Co. Prace artystyczne (malarskie, rzeźbiarskie, sztukatorskie, dekoratorskie, tapicerskie) zlecone zostały specjalistycznym firmom wiedeńskim.

Budowany w latach 1909 (lipiec) – 1910 (wrzesień) budynek cieszyńskiego teatru o kubaturze 16 944 m3, wzniesiony w stylu zmodernizowanego późnego wiedeńskiego baroku, jest budowlą harmonijnie skomponowaną. Jego pięciokondygnacyjny charakter (trzy kondygnacje naziemne, dwie podziemne) daje mu wrażenie przestrzennie rozbudowanego. Gmach posiada siedmioosiową fasadę główną z ryzalitem pośrodku. Nad nerkowo ukształtowanym oknem umieszczono motyw liry oplecionej wicią jako atrybut Apollina, a całość budynku uwieńczono wysokim, łamanym dachem z lukarnami oraz wieżyczką. Wnętrze teatralnego gmachu rozwiązano funkcjonalnie, z zachowaniem przejrzystości układu komunikacyjnego. Teatr w dniu oddania do użytku dysponował 770 miejscami (parter, loże, balkony I i II piętra), obecnie miejsc jest 599. Cały budynek uzyskał wystrój w tonacji biało-złoto-czerwonej. Sufit ozdobiono złoconą latarnią wyciągową, sztukateriami w kształcie liści, muszli i pawich piór, sztukateriami upiększono także obramowania otworów drzwiowych. Portal sceny przyozdobiono złoconymi sztukateriami i zwieńczono maską muzy teatru Melpomeny. Na ścianach czołowych balkonów umieszczono płaskorzeźby postaci – profile przedstawicieli świata sztuki (pierwotnie tylko niemieckiej). Przed sceną umieszczona została fosa orkiestrowa, którą można zasłaniać podłogą. Sala teatralna od samego początku wyróżniała się znakomitą akustyką (na II balkonie umieszczono specjalne łapacze dźwięku w kształcie muszli; zaś punkt najlepszej słyszalności, obliczony wg architektów, mieści się w piątym rzędzie na parterze.). Na pierwszym piętrze zakomponowano obszerne foyer, którego sufit wzbogacono o kryształowe żyrandole. Kompleksowe remonty teatralnego obiektu, związane z wprowadzaniem innowacji architektonicznych i technicznych, miały miejsce w latach: 1912 (m.in. modyfikacja systemu grzewczego, rozpoczęcie budowy magazynu teatralnego); 1939–1940 (m.in. wmontowanie pięciotonowej żelaznej kurtyny i sceny obrotowej o średnicy 12,12 m, wzbogacenie teatru o maszynerię do wywoływania efektów specjalnych, wymiana siedzeń na widowni; remontem kierował Leopold Gabsdil); 1964–1965 (modernizacja urządzeń scenicznych, w tym żelaznej kurtyny i urządzeń przeciwpożarowych, instalacja zbiorników wodnych o pojemności 22 tys. litrów, stanowiących rezerwę na wypadek pożaru); 1977–1979 (m.in. nowe pokrycie dachu, rekonstrukcja wejściowych dębowych drzwi, rekonstrukcja sztukaterii foyer, widowni i klatek schodowych, wzbogacenie balkonu II piętra o trzy medaliony: Wojciecha Bogusławskiego, Heleny Modrzejewskiej i Stanisława Moniuszki, autorstwa cieszyńskiego rzeźbiarza Jana Hermy). Wszystkie remonty, bez względu na czas ich odbywania, przeprowadzone zostały z niezwykłą pieczołowitością, typową dla budynków mających dużą wartość architektoniczną. W 2004 roku w foyer, w niszy, umieszczono popiersie Adama Mickiewicza – dar mieszkanki Cieszyna – Zofii Okorskiej (jako postument posłużył zielony granit z Arabii Saudyjskiej). W 2005 roku zainstalowano na widowni klimatyzację.

15 września 1987 roku pismem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Bielsku-Białej gmach teatru w Cieszynie wpisany został do rejestru zabytków (nr rejestru: A-524/87).

W latach 1910–1939 Teatr był własnością Niemieckiego Towarzystwa Teatralnego, które gdy Cieszyn znalazł się w granicach II Rzeczpospolitej wyraziło (ze względów ekonomicznych) zgodę – wbrew głoszonym u zarania egzystencji Teatru deklaracjom, że ze sceny Teatru Niemieckiego nigdy nie padnie polskie słowo – na odstąpienie sali teatralnej polskim zespołom trzy razy w tygodniu. Partnerem rozmów stało Towarzystwo Teatru Polskiego w Cieszynie. Pierwszymi polskimi przedstawieniami, danymi na scenie Teatru Niemieckiego, były: Zemsta A. Fredry w wykonaniu zespołu krakowskiego Teatru im. J. Słowackiego (14 grudnia 1920 roku), Halka S. Moniuszki w wykonaniu śpiewaków, chóru, baletu i orkiestry przy Teatrze Polskim w Katowicach (6 stycznia 1923 roku). Teatr Niemiecki prowadził również działalność podczas okupacji (do sierpnia 1944 roku), jako Die Städtische Bühne in Teschen (Miejska Scena w Cieszynie).

W 1945 roku budynek oraz majątek teatru przejęły czynniki wojskowe (teatr otrzymał nazwę: „Teatr Wojska Polskiego w Cieszynie”). Już 15 maja 1945 roku w gmachu cieszyńskiego teatru dał swój gościnny występ Teatr Śląski z Katowic wystawiając Zemstę A. Fredry, a 7 lipca zespół teatralny, działający przy Domu Kultury w Cieszynie, przedstawił Konrada Wallenroda A. Mickiewicza. Od daty tej premiery Adam Mickiewicz będzie patronował cieszyńskiemu gmachowi teatralnemu, wpierw nieformalnie, a od roku 1948 – oficjalnie.

18 października 1945 roku z inicjatywy Związku Zawodowego Artystów Scen Polskich nastąpiła oficjalna inauguracja działalności profesjonalnego Teatru Polskiego w Cieszynie i Bielsku (nazwa obowiązująca od 18 X 1945 do 31 VIII 1946), pod dyrekcją Stanisława Kwaskowskiego. Na rozpoczęcie działalności przygotowano Pana Jowialskiego Fredry w reżyserii Stanisława Skalskiego i scenografii Kazimierza Stopkowicza — artysty malarza z Cieszyna. W tydzień później odbyła się uroczysta premiera w Bielsku. Andrzej Linert powstały w Cieszynie Teatr Polski uznał za „drogę awansu kulturowego dla wszystkich mieszkańców tej ziemi, którzy mimo wielowiekowej niewoli nigdy nie przestali myśleć i mówić o potrzebie istnienia tutaj teatru polskiego”. W grudniu 1945 roku przeniesiono główną siedzibę Teatru z Cieszyna do Bielska (teatr w Cieszynie stał się drugą — zamiejscową sceną Teatru Polskiego) i odtąd datuje się nawracająca symbioza obu teatrów: cieszyńskiego Teatru im. Adama Mickiewicza oraz bielskiego Teatru Polskiego, znajdująca swój odpowiednik w zmieniającej się nazwie instytucji: Teatr Polski Bielsko–Cieszyn (wrzesień 1946 – kwiecień 1961), Państwowy Teatr Polski Bielsko–Cieszyn w Bielsku-Białej (styczeń 1980 – grudzień 1992). W latach zespolenia organizacyjnego z teatrem bielskim teatr cieszyński prezentował wszystkie spektakle, które w swoim repertuarze miał Teatr Polski oraz prowadził własną działalność impresaryjną.

Czas usamodzielnienia się cieszyńskiego Teatru przypadł na lata 1961 (maj) – 1979 (grudzień), gdy mocą decyzji Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Cieszynie agendy Teatru im. A. Mickiewicza włączone zostały w zakres działalności Miejskiego Domu Kultury. Jednakże Teatr im. A. Mickiewicza miał samodzielność programową, a jego kształt modelowali poszczególni kierownicy, przede wszystkim Jan Foltyn (21 II 1964– 31 XII 1976).

30 grudnia 1992 roku, mocą Uchwały nr XLIII /267/92 Rady Miejskiej w Cieszynie, utworzono komunalną instytucję kultury pod nazwą: Teatr im. Adama Mickiewicza z siedzibą w Cieszynie. Oficjalnie rozpoczęła ona swą działalność z 1 stycznia 1993 roku. Na stanowisko dyrektora Zarząd Miasta Cieszyna powołał Andrzeja Łyżbickiego (związanego z cieszyńskim obiektem teatralnym od września 1977 roku).

Z ważkich wydarzeń artystycznych, mających miejsce w cieszyńskim budynku teatralnym w pierwszych powojennych latach działalności cieszyńsko-bielskiej placówki teatralnej, przywołania wymaga przede wszystkim inauguracja 24 kwietnia 1947 roku ogólnopolskiego Festiwalu Szekspirowskiego. Wydarzeniem bezprecedensowym dla życia społeczno-kulturalnego miasta były niewątpliwie występy na cieszyńskiej scenie arcymistrza Ludwika Solskiego. Z jego udziałem wystawiono Pana Jowialskiego Fredry (uroczysta premiera cieszyńska 25 IX 1949 roku), Kościuszkę w Berville Janusza T. Dybowskiego, gdzie u boku mistrza zagrała młoda cieszynianka Zofia Jarończyk (24 I 1950), Grube ryby M. Bałuckiego (14 XII 1950). Podkreślić należy, że Teatr Polski (TP) w Cieszynie i Bielsku/Teatr Polski Bielsko–Cieszyn dążył od zarania do współpracy z teatrem Divadlo Těšínského Slezska (DTS) w Czeskim Cieszynie, w efekcie których to starań TP w dniach 17–18 października 1946 roku wystąpił w siedzibie czeskocieszyńskiego Teatru – w hotelu „Slavia” (dzisiaj hotel „Piast”) z Balladyną J. Słowackiego, by w latach 1949–1951 gościć w Czeskim Cieszynie (oraz w innych miejscowościach czeskiej części Śląska Cieszyńskiego) jeszcze kilkunastokrotnie w ramach przygranicznej wymiany teatralnej.

„Możliwość swobodnego dysponowania [od 1 maja 1961 roku przez miasto Cieszyn — M. P.] placówką teatralną korzystnie wpłynęła na rozwój jej działalności, wzbogacenie i urozmaicenie repertuaru, a w konsekwencji — na zwiększenie zasięgu jej oddziaływania” i frekwencję. Niewątpliwie pomocna w budowaniu sukcesu frekwencyjnego okazała się działalność, powstałej w październiku 1962 roku przy Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, Sekcji Miłośników Teatru. Zakres pracy Sekcji obejmował współtworzenie profilu upowszechnieniowego Teatru im. A. Mickiewicza oraz działania o charakterze propagandowym – w tym pozyskiwanie przyjaciół teatru wśród osób starszych oraz młodzieży szkolnej i pracującej. W 1969 roku Sekcja Miłośników Teatru zgłosiła przystąpienie w czynie społecznym do budowy przed Teatrem pomnika Adama Mickiewicza. Zamysł ten jednak nie doczekał się finalizacji.

W latach 60. podjęto ścisłą współpracę z teatrami województwa katowickiego. Od maja 1967 roku objęła Cieszyn swym zasięgiem Śląska Wiosna Teatralna (cieszyńskiej publiczności przedstawiano najwybitniejsze pozycje repertuarowe przygotowane w teatrach Śląska i Zagłębia w danym sezonie teatralnym). Systematycznie zapraszano Państwową Filharmonię Śląską. Nawiązano kontakt ze scenami muzycznymi Krakowa, Lublina, Poznania, Warszawy. Ze swymi programami wystąpiły słynne kabarety: krakowskie – „Piwnica pod Baranami” i „Jama Michalika” oraz warszawski „Kabaret pod Egidą”. Niewątpliwie wydarzeniem o niezwykłym rezonansie artystycznym była prapremiera opery ludowej Jana Sztwierni (kompozytora i pedagoga rodem z Ustronia) do libretta Ferdynanda Dyrny (działacza amatorskiego ruchu teatralnego z Jabłonkowa) – Sałasznicy (widowisko –wystawione w 1966 roku wyreżyserował Franek Michalik). W latach 60. i 70. występowała na cieszyńskich „deskach świat oznaczających” Scena Polska z Czeskiego Cieszyna. Teatr cieszyński nadto użyczał swoich wnętrz Ogólnopolskim Spotkaniom Teatrów Małych Form — „TEMAFOR”. Także filmowcom – w dniach od 2 do 7 maja 1974 roku w cieszyńskim gmachu teatralnym kręcono zdjęcia do filmu Ziemia obiecana Andrzeja Wajdy.

W sierpniu 1977 roku Teatr im. A. Mickiewicza zawiesił swą działalność z powodu przystąpienia do kompleksowego remontu gmachu (koordynatorem prac Andrzej Łyżbicki) Swe podwoje cieszyński teatr otworzył oficjalnie 5 listopada 1979 roku Panem Tadeuszem A. Mickiewicza (reż. Wojciech Jesionka), inaugurującym ogólnopolski sezon teatralny 1979/80. Inaugurację uświetniło przybycie dostojników państwowych (między innymi ówczesnego wiceministra kultury i sztuki Władysława Loranca), dyrektorów teatrów, reprezentantów polskiego środowiska teatralnego.

Teatr im. A. Mickiewicza, po przejęciu z 1 stycznia 1980 roku przez Państwowy Teatr Polski w Bielsku-Białej, zachowywał w reklamie swojej działalności upowszechnieniowo-artystycznej dotychczasową nazwę: „Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie”. Od 1 stycznia 1980 roku funkcję kierownika cieszyńskiej placówki sprawował Franciszek Glajc. Nawiązano ponowne kontakty z górnośląskimi scenami dramatycznymi, nade wszystko muzycznymi. Ofertę repertuarową poszerzono wkrótce o teatry spoza regionu Śląska. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych odbyły się w „Mickiewiczu” dwie edycje „Cieszyńskich Dni z Muzyką”, a w latach 1983–1984, 1986 w cieszyńskim gmachu teatralnym zorganizowano „Cieszyńskie Teatralia” (wystąpiły między innymi teatry warszawskie – Teatr Adekwatny i Teatr Mały – Scena Teatru Narodowego). Od 23 kwietnia 1987 roku rozpoczęła w Teatrze im. A. Mickiewicza swe w miarę regularne występy Scena Polska z Czeskiego Cieszyna, przy czym ich organizatorem było Cieszyńskie Centrum Kultury. W sierpniu 1989 roku „do grodu nad Olzą znowu zjechała ekipa filmowa, tym razem realizująca serial telewizyjny o losach Heleny Modrzejewskiej […]. Teatr w Cieszynie <<udawał >> w serialu sceny krakowskie i warszawskie”. W tymże samym roku, w listopadzie, w Teatrze im. Mickiewicza odbywały się I Spotkania Polskojęzycznych Zespołów Teatralnych – inicjatywa Teatru Polskiego.

Z chwilą stania się w styczniu 1993 roku teatrem miejskim cieszyńska placówka teatralna, zgodnie ze Statutem, prowadzi wielostronną działalność impresaryjną i edukacyjną. Udziela pomocy organizacyjnej społecznemu ruchowi kulturalnemu, między innymi poprzez udostępnianie sali teatralnej i umożliwiania teatrom szkolnym prezentacji swych osiągnięć w ramach tzw. Szkolnej Ławki Artystycznej – miejskiego przeglądu twórczości artystycznej szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz w ramach Powiatowego Przeglądu Szkolnych Zespołów Artystycznych. Jest miejscem odbywania się międzynarodowych festiwali – Festiwalu Teatralnego „Bez Granic”, Festiwalu Muzycznego „Viva il canto”, Przeglądu Filmowego „Kino na granicy” (z udziałem w 2010 roku laureatki Nobla w dziedzinie literatury Wisławy Szymborskiej). Także miejscem występów Sceny Polskiej z Czeskiego Cieszyna. W latach 90. została nawet podjęta próba uruchomienia w Teatrze cieszyńskiej grupy abonamentowej SP (po jednym sezonie zaniechana).

Od 1997 roku Teatr im. A. Mickiewicza organizuje doroczne „Dni Teatru”. W ramach dotychczasowych 22 edycji „Dni Teatru” pokazano 66 spektakli przygotowanych przez 10 teatrów. W latach 1997–2018 były to Dni: Teatru Powszechnego, Teatru Ateneum, Teatru Kwadrat, Teatru Polonia, Och-Teatru, Sceny Prezentacje z Warszawy, Narodowego Starego Teatru im. H. Modrzejewskiej w Krakowie, Teatru Sceny STU, Teatru Rozrywki z Chorzowa, Gliwickiego Teatru Muzycznego. Przed cieszyńską publicznością, zarówno w repertuarze klasycznym, jak i w interesującym dramacie współczesnym, wystąpili najznamienitsi artyści sceny polskiej (niektórzy po wielokroć), między innymi Gustaw Holoubek. „Dni Teatru...” zdają się być w pełni trafione w upodobania i gusty mieszkańców Cieszyna (zaświadcza o tym stuprocentowa frekwencja na przedstawieniach). W ramach działalności edukacyjnej Teatr im. A. Mickiewicza uruchomił w latach 90. i trwające nadal cykle: „Bliżej teatru”, „Warsztaty Teatralne z Mistrzem”, będące rodzajem artystycznych konsultacji udzielanych uczniom cieszyńskich szkół przez wybitnych aktorów (między innymi Annę Seniuk, Adama Hanuszkiewicza, Zbigniewa Zapasiewicza, Jerzego Stuhra), „Interdyscyplinarne Warsztaty Teatralne”. Popularnością młodzieży cieszyły się „Profesjonalne pokazy charakteryzacji teatralnej i filmowej” (z udziałem znamienitego charakteryzatora Ryszarda Palucha z Teatru Polskiego w Bielsku-Białej).

Teatr im. A. Mickiewicza znalazł się (obok Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie, Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, Teatru Królewskiego w Starej Oranżerii w Łazienkach Królewskich, Teatru Muzeum – Zamku w Łańcucie) na Trasie Bałtyckiej Europejskiego Szlaku Teatrów Historycznych, obejmującej dziesięć historycznych budynków teatralnych, będących „nie tylko doskonałymi przykładami architektury różnych epok, ale też miejscami, które były świadkami ważnych wydarzeń historycznych”, w krajach takich jak Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. To niewątpliwie nobilitacja dla Teatru im. A. Mickiewicza i dla Cieszyna, szerzej – dla województwa śląskiego.

Teatr im. A. Mickiewicza współcześnie (foto: Janusz Szczotka)

Těšínské divadlo (Td). Scena Polska (SP). Teatr Lalek „Bajka”/ Scena Bajka w Czeskim Cieszynie

25 września 1945 roku w Czeskim Cieszynie rozpoczął działalność czeski zespół dramatyczny – Těšínské oblastní divadlo (Regionalny Teatr Cieszyński). Swoją pierwszą premierę – Noc na Karlsztejnie Jaroslava Vrchlickiego dał 6 października w sali restauracji „Na střelnici” (współcześnie Ośrodek Kultury KaSS „Strzelnica”) . Nazewnictwo Teatru, jak i jego siedziba ulegały na przestrzeni lat zmianie. W latach 1946–1948 obowiązująca dla Teatru była nazwa Divadlo Těšínského Slezska (Teatr Śląska Cieszyńskiego) z siedzibą w hotelu „Slavia” (obecnie hotel „Piast”). 13 października 1946 roku zespół Divadla Těšínského Slezska zaprezentował się po raz pierwszy w gmachu teatru w Cieszynie operetką Polská krev (Polska krew) Oskara Nedbala. W 1948 roku Teatr upaństwowiono i odtąd podlegał na przemian miastu Czeski Cieszyn i Urzędowi Wojewódzkiemu w Ostrawie oraz Urzędowi Powiatowemu w Karwinie. Od 1950 roku do 31 grudnia 1990 roku funkcjonowała nazwa Těšínské divadlo v Českém Tĕšínĕ (Teatr Cieszyński w Czeskim Cieszynie). Nazwa obejmująca od 1951 roku (będącym też rokiem występów Těšínského divadla w Teatrze im. A. Mickiewicza z niezwykle popularną sztuką Jana Drdy Hrátky s čertem/ Igraszki z diabłem) Teatr dwóch profesjonalnych scen: Sceny Czeskiej (česká scéna) i Sceny Polskiej, od sezonu 1960/61 z siedzibą w oddanym do użytku 1 maja 1961 roku nowoczesnym gmachu Domu Kultury (w budynku znalazła swą siedzibę również biblioteka) przy ulicy Ostrawskiej (z widownią na 465 miejsc), wzniesionym według projektu Zdĕnka Vávrý i Josefa Černohorskiego z Państwowego Instytutu dla Rekonstrukcji Zabytkowych Miast w Pradze (w latach 60. wybudowano na zapleczu gmachu budynki dla administracji, pracownie, magazyny i garaże). 1 stycznia 1991 roku ustanowiono Těšínské divadlo Český Tĕšín (Teatr Cieszyński Czeski Cieszyn), podlegające do 2002 roku Urzędowi Powiatowemu w Karwinie, od 2003 roku Urzędowi Wojewódzkiemu w Ostrawie (Kraj morawsko-śląski/ Moravskoslezský kraj). Od 2008 roku Těšínské divadlo (Td) jest teatrem trzech autonomicznych Scen, dwóch dramatycznych: Sceny Czeskiej i Sceny Polskiej oraz lalkowej Sceny Bajka, a sam budynek teatralny poddawany jest od 1997 roku systematycznym gruntownym pracom modernizacyjnym (w ich następstwie widownia liczy 377 miejsc). Użyte w nazewnictwie Scen określenia: „Polska”, „Czeska” oznaczają występowanie danego zespołu w swoim języku ojczystym, ze zwróceniem uwagi na narodową dramaturgię i wskazują na zróżnicowanego pod względem przynależności narodowej odbiorcę oferty repertuarowej Těšínského diva dla. Nazwa „Scena Bajka” ukierunkowuje w stronę widza najmłodszego.

Těšínské divadlo jest zatem ewenementem na mapie teatralnej Czech i Polski. I nie tylko. „Jest zjawiskiem naprawdę wyjątkowym w światowym życiu teatralnym […]. Tutaj, dosłownie pod jednym dachem, powstaje kultura teatralna obu obszarów językowych” –stwierdzał w jubileuszowym dla Td 2005 roku dyrektor Karol Suszka, dodając: „głoszone przez Unię Europejską humanistyczne tezy o wzajemnym poszanowaniu, tolerancji, partnerstwie są w Teatrze Cieszyńskim wypełniane i realizowane od 1951 roku, czyli od powstania Sceny Polskiej. Doskonale wiemy, że bez owych humanistycznych wskazówek, nasze drogi prowadziłyby do samounicestwienia, o czym dobitnie świadczą aktualne wydarzenia w różnych stronach świata”.

Scena Polska, która formalnie zainaugurowała swą działalność 14 października 1951 roku premierą sztuki Aleksandra Maliszewskiego Wczoraj i przedwczoraj, jest reprezentacyjnym teatrem polskiej mniejszości narodowej na Śląsku za Olzą, zarazem jedynym profesjonalnym dramatycznym polskojęzycznym zespołem teatralnym poza Polską. Ma rodowód amatorski, jej powstanie poprzedziło ponad półwieczne intensywne życie teatralne miejscowych polskojęzycznych grup amatorskich. Głównym czynnikiem, który umożliwił zaistnienie w strukturze Těšínského divadla autonomicznego polskiego zespołu była poparta konkretnymi działaniami wola całego polskiego społeczeństwa na Zaolziu. Szczególną aktywnością wykazał się ówczesny referent teatralny przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego (ZG PZKO) Władysław Niedoba – aktor i pierwszy kierownik artystyczny Sceny Polskiej. „Bajka” – powstała w 1947 roku (formalnie rozpoczęcie działalności 2 marca 1948 roku premierą O szewczyku i królewnie Marii Kownackiej), w latach 1950–2008 działająca pod egidą ZG PZKO w Czeskim Cieszynie – jest jedyną zawodową sceną lalkową w czeskiej części śląska Cieszyńskiego.

Na przestrzeni lat 1945–2018 zespół czeski przygotował 645 premier (w tym kilkanaście polskich tytułów), zespół polski w ciągu sześćdziesięciu siedmiu sezonów działalności dał premier 465, teatr lalkowy „Bajka” zamknął siedemdziesięciolecie 236 wystawieniami premierowymi. Wszystkie trzy Sceny objęte są systemem abonamentowym.

Wnętrze Teatru im. A. Mickiewicza (foto: Janusz Szczotka)

Polskojęzyczne Sceny mają szczególną misję do spełnienia. Misją Sceny Polskiej, wyrażoną słowami Karola Suszki – kierownika artystycznego Sceny Polskiej w latach 1979–1988, dyrektora Těšínského divadla od listopada 2000 roku do czerwca 2018 roku – jest „być teatrem polskim w Republice Czeskiej” oraz „Być w Europie i jej Unii”. Realizacja misji zachowania narodowej tożsamości w warunkach obcego państwa dokonuje się przede wszystkim poprzez język i repertuar. W SP niemalże 50 procent wprowadzonych na afisz tytułów stanowią pozycje przynależne do literatury polskiej – od średniowiecznych i renesansowych intermediów (Uciechy staropolskie w opracowaniu dramaturgicznym Kazimierza Dejmka) poprzez utwory Wojciecha Bogusławskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Aleksandra Fredry, Jerzego Szaniawskiego, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Różewicza, Sławomira Mrożka, Helmuta Kajzara, Jerzego Pilcha, po Fantazję polską Macieja Wojtyszki (premiera dana 6 października 2018 roku dla uczczenia 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę była zarazem prapremierą światową sztuki z udziałem autora).

W obrębie literatury polskiej na szczególne wyróżnienie zasługuje ugruntowująca tożsamość regionalną polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu twórczość literacka Śląska Cieszyńskiego – zarówno z jego części polskiej, jak i czeskiej. Możliwość wzbogacenia repertuaru SP o rodzimą twórczość pojawiła się de facto dopiero po listopadzie 1989 roku. Z obszaru piśmiennictwa dramaturgicznego, prozatorskiego i lirycznego regionu cieszyńskiego poddano w Scenie Polskiej scenicznej konkretyzacji: Przednówek Pawła Kubisza, Czarną Julkę i baśnie Gustawa Morcinka (wszystkie tytuły w reżyserii Janusza Klimszy), Gościa Oczekiwanego Zofii Kossak (reż. Rudolf Moliński) , teksty prozatorskie Wiesława Adama Bergera (reż. Karol Suszka). Czarną Julkę uhonorowano „Złamanym Szlabanem” – nagrodą V Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Na Granicy” (1994). Przywołane inscenizacje przyniosły rzecz bardzo cenną – wspólnotowe rozumienie lokalnej i regionalnej kultury śląsko-cieszyńskiej, z jednoczesnym zobrazowaniem odwiecznego otwarcia się Śląska Cieszyńskiego na Europę. Premiery Innych rozkoszy wiślanina Jerzego Pilcha oraz Obory urodzonego w Bielsku i miejscem wzrastania związanego z Cieszyńskiem, Helmuta Kajzara były próbą ukazania wymienionych jako autorów z polskiej części Śląska Cieszyńskiego, autorów mocno zakorzenionych w regionie, z regionem się identyfikujących.

Scena Polska przynależąc do ogólnego obszaru teatru polskiego odgrywa jednocześnie wybitną rolę w procesie twórczej koegzystencji sąsiadujących kultur narodowych: polskiej i czeskiej. Z racji współistnienia na zasadach organizacyjnego partnerstwa pod jednym dachem i pod jedną dyrekcją ze Sceną Czeską stanowi naturalny pomost pomiędzy polską i czeską kulturą teatralną. Misja ta znajduje swoje odzwierciedlenie również we wprowadzanych na teatralny afisz tytułach – w dorobku artystycznym polskojęzycznego zespołu kilkanaście procent całości przygotowanego repertuaru stanowią tytuły czeskie i słowackie. Unaoczniają ową misję w sposób szczególny wspólnie przez obie Sceny Těšínského divadla przygotowane w dwujęzyczne przedstawienia, między innymi w latach 90. , Emigranti — Emigranci S. Mrożka (1990), Edith a Marlene — Edith i Marlene węgierskiej autorki Evy Pataki (1998). Najsłynniejszym dwujęzycznym projektem Td było jednak Těšínské niebo Cieszyńskie nebe. Celem prymarnym spektaklu, określonego przez jego twórców jako muzyczny „sentymentalny rajd tramwajowy – sentymentální tramvajová rallye” przez wieki po wielokulturowym regionie Śląska Cieszyńskiego i po wielokulturowym mieście Cieszynie, było doprowadzenie do myślenia o regionie i obu granicznych miastach jako o przestrzeni wspólnej. Z tej perspektywy została skonstruowana materia scenariusza autorstwa R. Putzlacher i Radovana Lipusa, napisane pieśni i skomponowana przez czeskiego barda Jaromíra Nohavicę muzyka, zorganizowana narracja sceniczna i dobrany tytuł, dowcipnie wiążący obie nacje i oba miasta. Spektaklem tym, współuczestniczącym w procesie formowania odpowiednio wysokiego poziomu zbiorowej tożsamości regionalnej Scena Polska wespół ze Sceną Czeską uczciły wstąpienie Polski i Czech do Unii Europejskiej (premiera 15 maja 2004 roku). Przedstawienie wystawiono w Teatrze im. A. Mickiewicza aż pięciokrotnie (pierwszy spektakl dano 4 grudnia 2004 roku, ostatni 27 maja 2010 roku) na ogół przy nadkomplecie widzów.

Scena Polska Td na przestrzeni sześćdziesięciu siedmiu lat swego istnienia występowała w Teatrze im. A. Mickiewicza wielokrotnie, aczkolwiek niesystematycznie, na co wpłynęły w dużej mierze uwarunkowania społeczno-polityczne, częste zmiany w organizacji życia teatralnego w Cieszynie i będące tego konsekwencją zmiany przynależności teatralnego budynku oraz traktowanie polskojęzycznego zespołu z Czeskiego Cieszyna jako teatru zagranicznego. Po raz pierwszy Scena Polska zaprezentowała się przed cieszyńską publicznością w lipcu 1956 roku czeską sztuką Marysia Viléma i Aloisa Mrštíków. W tym samym roku, w styczniu, Czeska Scena dwukrotnie wystawiła w Teatrze im. A. Mickiewicza Osudy dobrého vojáka Švejka /Przygody dobrego wojaka Szwejka) Jaroslava Haška. Zespół polskojęzyczny Td grał w Cieszynie w latach sześćdziesiątych sześciokrotnie, w latach siedemdziesiątych – pięciokrotnie. Spektaklem przyjętym najbardziej owacyjnie była śpiewogra Ernesta Brylla i Katarzyny Gaertner Janosik czyli na szkle malowane (1976 ). W styczniu 1981 roku SP dała w cieszyńskim „Mickiewiczu” swój ostatni spektakl przed zawieszeniem konwencji o małym ruchu granicznym (co nastąpiło 4 grudnia 1981 roku). Zagrała ponownie w Cieszynie dopiero 23 kwietnia 1987 roku, w następstwie umowy o współpracy kulturalnej podpisanej pomiędzy Cieszyńskim Centrum Kultury oraz Těšínskym divadlem. Umowa dotyczyła prezentacji w Cieszynie najbardziej interesujących propozycji z bieżącego repertuaru Sceny Polskiej, a były to wystawienia, miedzy innymi, Iwony, księżniczki Burgunda Gombrowicza, Przednówka Kubisza, Kartoteki Różewicza , Uciech staropolskich Dejmka. Wśród spektakli zagranych w Teatrze im. A. Mickiewicza po 1990 roku wymienić należy przynajmniej Pana Tadeusza Mickiewicza, Czarną Julkę Morcinka, Viva Verdi Paula Barza, Lalkę Prusa. Scena Polska grała w Cieszynie także w ramach Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Na Granicy”/”Bez Granic”. Polskojęzyczny dramatyczny zespół z lewobrzeżnego Cieszyna zaznaczył swą obecność w różnych teatrach Polski, występował także poza Polską – w byłej NRD, na Słowacji , Litwie, Ukrainie, w Austrii.

Dodać należy, że Scena czeskojęzyczna Td w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ani razu w cieszyńskim budynku teatralnym nie wystąpiła. W czerwcu 1993 roku zagrała w sali Cieszyńskiego Ośrodka Kultury z okazji jednoczącego oba miasta Święta Trzech Braci Děvčátko z kolonie (Dziewczę z familoków), 27 marca 1995 roku wystawiła w Teatrze im. A. Mickiewicza musical dla dzieci Ferda Mravenec Ivy Peřinové, Vladimíra Čorta i Leszka Wronki, zrealizowany na motywach utworu O. Sekory (spektakl stanowił część składową imprezy dydaktycznej pn.: „Świat muzycznej baśni”, organizowanej przez Filię Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru). Misję narodową, regionalną i artystyczną w środowisku polskich dzieci i młodzieży zamieszkałych w czeskiej części Cieszyńskiego wypełniał Teatr Lalek „Bajka”/ wypełnia Scena Bajka, grając zarówno w swojej siedzibie (od 1994 do 2008 roku w pomieszczeniu na najwyższej kondygnacji budynku ZG PZKO w Czeskim Cieszynie wyremontowanym i rozbudowanym z funduszy przekazanych Teatrowi przez Wspólnotę Polską, od września 2008 roku w budynku Td), jak i występując w przedszkolach i szkołach na całym Zaolziu. Jako zespół podejmujący zadania narodowe krzewi kulturę polską i polski język uwzględniając w swym repertuarze pozycje z zakresu zarówno klasycznej, jak i współczesnej polskiej literatury dla dzieci i młodzieży, a celem budowania wśród najmłodszych Zaolziaków poczucia tożsamości regionalnej poddaje scenicznej konkretyzacji piśmiennictwo (w tym gwarowe) regionu Śląska Cieszyńskiego, zwłaszcza jego części zaolziańskiej. „Bajka” sięga również po czeskie sztuki lalkowe. Co ważne – od 2012 roku każda z trzech realizowanych w sezonie sztuk ma premierę polsko- i czeskojęzyczną, co sprawia że publiczność „Bajki” stanowią zarówno dzieci z polskich, jak i czeskich przedszkoli i szkół podstawowych regionu morawsko-śląskiego. W ten sposób Těšínské divadlo zdobywa i wychowuje swoich przyszłych widzów – publiczność Sceny Polskiej i Sceny Czeskiej. Zaolziański teatr lalkowy gościł na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”/”Bez Granic”) oraz na regionalnym Festiwalu Teatrów Moraw i Śląska w Czeskim Cieszynie (Festival Divadel Moravy a Slezska). Od lat z powodzeniem gra w polskim Cieszynie, odpowiadając na zaproszenie Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego. Okazjonalnie występuje na Śląsku: Górnym i Opolskim, znany jest w Będzinie, Częstochowie.

Wnętrze Teatru im. A. Mickiewicza (foto: Janusz Szczotka)

Medaliony balkonu II pietra w cieszyńskim teatrze (foto Janusz Szczotka)

Afisz Teatru Polskiego w Cieszynie wydany z okazji inauguracyjnej premiery Pana Jowialskiego Fredry w dniu 18 X 1945 roku (Archiwum Teatru Polskiego w Bielsku-Białej)

Teatr niezawodowy

Bogate, roku 1852 sięgające, tradycje teatru amatorskiego w Cieszyńskiem kontynuowano już po zakończeniu II wojny światowej. Były to inicjatywy efemeryczne bądź bardziej trwałe. Podejmowane przez różne środowiska, w tym robotnicze: w 1946 roku młodzi pracownicy fabryki Brown-Bowery (późniejszej „Celmy” – Fabryki Maszyn, Odlewni Żeliwa i Metali) wystawili w Cieszynie Sąsiadów w reżyserii Emanuela Guziura, kółko teatralne Cieszyńskiej Fabryki Narzędzi „Cefana” zagrało Ożenek M. Gogola (przedstawienia odbyły się w Cieszynie i w ościennych wioskach: Kończycach Małych, Bażanowicach, Puńcowie, Dębowcu i w Marklowicach Górnych) oraz Gwałtu, co się dzieje A. Fredry, poza fazę prób nie wyszedł Pan Jowialski.

W Cieszynie na przestrzeni minionych dekad rozwijał się, i rozwija nadal, szkolny ruch teatralny, tworzony przez uczniów i nauczycieli. Na poziomie szkolnictwa średniego przywołania wymaga założony przez Marię Ramszową w 1957 roku w Liceum Ogólnokształcącym im. A. Osuchowskiego w Cieszynie młodzieżowy zespół teatralny (w repertuarze, miedzy innymi, Lilla Weneda J. Słowackiego, Sen nocy letniej W. Szekspira, wystawiony w 1960 roku w Teatrze im. A. Mickiewicza). W latach 70. uczniowie cieszyńskich liceów (LO im. M. Kopernika, LO im. A. Osuchowskiego), między innymi Zbigniew Machej (dziś poeta i tłumacz z języka czeskiego) i Wiesław Hołdys (od lat 80. zawodowy reżyser teatralny), założyli Teatr „Zero” – ambitny repertuarowo (próba wystawienia Tanga Mrożka, „ale na to nie zgodziła się cieszyńska cenzura”, Dziadów cz. II na nowym Cmentarzu Żydowskim „do czego jednak też nie doszło”; „w końcu kilkakrotnie [zagrano – M.P.] w piwnicy muzeum spektakl Obroty według poezji Mirona Białoszewskiego”). Chlubne tradycje teatru szkolnego w cieszyńskim I LO kontynuuje od 2000 roku grupa artystyczna Teatr Numer, nad którym opiekę sprawuje Agata Ogórek – nauczycielka języka polskiego. Nie działa on cyklicznie, ale na zasadzie spontanicznych aktywności na wielu obszarach (miedzy innymi bierze udział w dorocznych Warsztatach z Mistrzem), w tym „inspiruje uczniów do podejmowania samodzielnych inicjatyw scenicznych, np. szkolnego kabaretu”.

Spośród dziecięcych teatrów szkolnych na szczególną uwagę zasługuje zakończona przed ponad czterdziestu laty niezwykle długotrwała (1946–1975) i nader intensywna (ok. 1200 zagranych spektakli) działalność teatrzyku kukiełkowego „Skrzaty Cieszyńskie” (do roku 1950 funkcjonującego pod nazwą teatrzyk „BUM-CYK”), założonego w 1946 roku przy Szkole Podstawowej nr 4 w Cieszynie (współcześnie: Szkoła Podstawowa nr 1 i Gimnazjum nr 1) przez nauczyciela muzyki i gimnastyki Jana Cieślara (kierował teatrzykiem do 1972 roku, był niezaprzeczalnym autorem jego sukcesu). Działalność zespołu (podówczas była to grupa, korzystających z pomocy dorosłych, kilkunastu dziewcząt) zainaugurowano w teatrze w Cieszynie 25 czerwca 1946 roku premierą Bajowych bajeczek Marii Kownackiej. „Grano je 10 razy w Cieszynie, a w roku 1947 wyruszono do kilku wiosek z tym widowiskiem. Trzy widowiska wystawiono nawet w Bielsku przy przepełnionej sali gimnastycznej”. Objazdowy charakter teatrzyk zachował także w kolejnych latach swej aktywności, grając nie tylko w całym powiecie cieszyńskim, ale także w kilku miejscowościach powiatu wodzisławskiego i rybnickiego, dając ogółem kilkadziesiąt spektakli rocznie. Dwa przedstawienia zagrano nawet pod gołym niebem dla kilku tysięcy widzów. Bajowe bajeczki, jak i pozostałe premiery, powstawały „w formie laboratorium teatralnego, gdzie wszyscy robią wszystko”. W październiku 1949 roku teatrzyk przeniósł się pod opiekę Powiatowego Domu Kultury. „Skrzaty Cieszyńskie” – znane szeroko poza mikroregionem Śląska Cieszyńskiego, doceniane przez krytyków teatralnych (informacje o ich działalności pojawiały się na stronach „Teatru Lalek”) – nazwane zostały przez Tadeusza Kopoczka „cieszyńskim fenomenem”. Wszak „grały swoje przedstawienia przez niemal 30 lat! To nie udało żadnemu innemu teatrowi dziecięcemu”.

Aktywność w zakresie kultury teatralnej przejawiał także, i przejawia nadal, cieszyński dom kultury (w wielości dotykających tę placówkę przekształceń organizacyjnych i adekwatnych doń nazw). Wpierw jako Powiatowy Dom Kultury Związków Zawodowych, a od października 1956 roku Miejski Dom Kultury (w latach 1959–1969 kierownikiem instytucji J. Cieślar) skupiał pod swą egidą zespoły teatralne dziecięce i młodzieżowe, wnosząc tym samym znaczący wkład w rozwój amatorskiego ruchu teatralnego na ziemi cieszyńskiej. W styczniu 1950 roku powstał z inspiracji Emilii Bubikowej Teatr Dziecka „Rozkwit”. Gromadził on około 100 dzieci w wieku od 6 do 16 lat. Występował nie tylko w swej siedzibie, ale w wielu miejscowościach powiatu, także w Bielsku, Katowicach i w Czechosłowacji. Zakończył swą działalność w1962 roku (wtedy też wystawił operę dziecięcą Jaś i Małgosia). W latach 50. i 60. funkcjonowały nadto w cieszyńskim domu kultury: Międzyszkolny Młodzieżowy Zespół Dramatyczny (we współpracy z młodzieżowym zespołem teatralnym I LO zaprezentował w Teatrze im. A. Mickiewicza Sen nocy letniej Szekspira) oraz 80-osobowy zespół Powiatowego Domu Kultury, specjalizujący się wystawianiu cieszących się dużym powodzeniem spektakli muzycznych (między innymi zrealizowana w 1954 roku operetka Łobuziak według A. Szendzielorza z muzyką T.Pliszewskiego, zagrana kilkakrotnie w różnych miejscowościach Śląska Cieszyńskiego, w tym na Zaolziu).

Zupełnie inny charakter ze względu na osoby twórców – profesjonalistów miał nader krótko funkcjonujący w strukturach MDK-u, ale bardzo znaczący, Teatr Adaptacji. Założony przez aktorów warszawskich Henryka Boukołowskiego i Magdę Teresę Wójcik (w sezonie 1964/65 zatrudnionych w Scenie Polskiej Td) dał 17 października 1964 roku premierę Świecznika A. Musseta. Artyści zrezygnowali z jakiejkolwiek widowiskowości, grali bez sceny, bez kulis, w bliskim kontakcie z widownią, odkrywając, że w takich warunkach gra im się lepiej i szczerzej. (W 1966 roku Teatr Adaptacji wystąpił z Świecznikiem w Hybrydach, przeniósł się do Warszawy, gdzie nastąpiła zmiana nazwy na Teatr Adekwatny).

W 1965 roku rozpoczął swą działalność w Miejskim Domu Kultury Teatr Poezji „Logos”. Powstał z zespołu recytatorskiego MDK-u, a kierowany był przez nauczyciela polonistę Mariana Żyromskiego. Z racji, iż cieszyński MDK, uważany był również „za placówkę instrukcyjno-metodyczną dla wszystkich placówek i towarzystw kulturalno-oświatowych Ziemi Cieszyńskiej” od 1960 roku istniała w nim Rejonowa Poradnia Pracy Kulturalno-Oświatowej, która udzielała pomocy, porad i wskazówek instruktorom amatorskich zespołów teatralnych całego Śląska Cieszyńskiego.

W latach 70. działały w Miejskim Domu Kultury, a od 1979 roku w Cieszyńskim Centrum Kultury, kabarety Andrus i Kórnik. Niewątpliwie największą (masową) popularność spośród wymienionych zespołów zyskał Cieszyński Kabaret Satyryczny Andrus – z założenia „zwyczajnie dowcipny, a jeśli już kłujący, to nie w sekretarzy lecz w nas – w nasze obyczaje, nadmierne o sobie wyobrażenia i nierealne tęsknoty” ( jak napisano w lokalnym tygodniku „Głos Ziemi Cieszyńskiej”). Kabaret założony został w 1962 roku przez Konrada Doktora (zarazem autora większości tekstów i reżysera poszczególnych programów) pod patronatem Cieszyńskiego Klubu Pracowników Spółdzielczości i Handlu, od 1969 roku funkcjonował przy Międzyzakładowym Domu Kultury „Włókniarz”, by w 1979 przejść pod opiekę Cieszyńskiego Centrum Kultury. Członkami kabaretu byli początkowo studenci Studium Nauczycielskiego w Cieszynie (między innymi Elżbieta Wojnowska), z czasem „Andrus” zaczął grupować przedstawicieli różnych profesji (w tym zawodowych aktorów, reżyserów, muzyków, także z czeskiej strony Olzy) i osoby w różnym wieku. W pierwszym piętnastoleciu swojej działalności przygotował czternaście premier (premiera pierwszego programu Mile z nium odbyła się w Teatrze im. A. Mickiewicza 4 marca 1962 roku), dał 1 300 spektakli, które obejrzało ok. 10. 000 widzów. Jako wizytówka Cieszyna przedstawiał swe spektakle kabaretowe w wielu polskich miastach, w Czechosłowacji i NRD. Fragmenty występów cieszyńskiego kabaretu satyrycznego prezentowane były kilkakrotnie w TVP oraz na antenie PR. „Andrus” zainicjował kilka imprez ogólnopolskich, w tym Festiwal Małych Form Teatralnych (1968) i Cieszyńskie Spotkania Teatrów Małych Form „TEMAFOR” (nierzadko zdobywając nagrody). W połowie lat 80. , po pięcioletniej przerwie, reaktywował swą działalność. Występy odbywały się jednakże sporadycznie. W kwietniu 1994 roku oficjalnie zakończono działalność zespołu.

W 2000 roku w strukturach Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego rozpoczęło swą działalność wyrosłe z tradycji teatru alternatywnego Cieszyńskie Studio Teatralne (późniejsza nazwa Teatr CST), założone i kierowane przez aktora Bogusława Słupczyńskiego. Członkowie CST (uczniowie cieszyńskich szkół ponadgimnazjalnych, studenci Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie) wyłonieni zostali z osób przynależnych do działającej w COK–DN sekcji teatralnej, nad którą Słupczyński sprawował opiekę pedagogiczną i artystyczną. Poszukiwania teatralne członków CST, sięgające (między innymi) do źródeł kultury ludowej (artystyczna eksploracja bieszczadzkich i podlaskich wiosek), do potencjału kulturowego pograniczy (polsko-czeskiego, polsko-ukraińskiego), owocujące spektaklami i licznymi projektami, pozostawały w ścisłym związku z działalnością założonego w 2002 roku przez B. Słupczyńskiego Stowarzyszenia na Rzecz Odnowy i Współistnienia Kultur „Sałasz”. Na przestrzeni piętnastu lat działalności Cieszyńskiego Studia Teatralnego/ Teatru CST zrealizowano takie spektakle, jak: …consummatum est! (na podstawie Tragicznych dziejów Doktora Faustusa Christophera Marlowe’a), Wschodzenie (na motywach II i IV części Dziadów Mickiewicza; prem. styczeń 2002 roku w Teatrze im. A. Mickiewicza), Drogę żywiecką, Kavkazkij Priviet, Bolko Kantor, Miasteczko, Historię konia, Parady damsko-męskie, Russkij ostrov, Szlemiel, Love Artura Pałygi. (Wszystkie tytuły w reżyserii B. Słupczyńskiego). Najsłynniejsze i najbardziej uhonorowane nagrodami było Wschodzenie (nagroda główna – OFFEUSZ dla najlepszego teatru nurtu off na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Malta 2003”, I nagroda na II Ogólnopolskim Festiwalu Małych Form Teatralnych w Chodzieży, Grand Prix na IV Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Niezależnych w Ostrowie Wielkopolskim), zagrano je także na Scenie Teatru Narodowego – Teatrze Małym w Warszawie. Cieszyńskie Studio Teatralne uczestniczyło wielokrotnie w Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”/„Bez Granic”, w tym zorganizowało (wraz ze Stowarzyszeniem „Sałasz” ) w ramach XX Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Bez granic” – „Festiwal OFF – sceny alternatywne”. Teatr ze swymi spektaklami brał udział (między innymi) w Festiwalu Teatralnym w Pradze „Next Wave – Następna Fala” (2000), w konferencji „Europa Forum” w Lucernie w Szwajcarii (2004). CST był również organizatorem spotkań naukowych dotyczących materii teatru i historii pograniczy, paneli dyskusyjnych, warsztatów, wystaw, koncertów, projekcji filmowych, spektakli gościnnych nadto jasełek i spotkań karnawałowych. Dodać należy, iż w latach 2001–2004 funkcjonował, najpierw jako staż CST, potem jako samodzielny zespół – Teatr im. Józefa Korbowskiego (grupę tworzyli cieszyńscy studenci oraz licealiści), którego przedsięwzięcia były pokazywane w Cieszynie i poza nim. Zespół wystawił Kurkę Wodną Witkacego , „Iwonę, księżniczka Burgunda” W. Gombrowicza oraz „Tango” S. Mrożka. Teatr CST zakończył swą działalność 3 stycznia 2016 roku.

W grudniu 2010 roku z inicjatywy Brytyczyka Johna Whitewooda (dramaturga) spektaklem Zupełnie Inna Bajka, skierowanym do dorosłych, rozpoczęła działalność w Cieszyńskim Ośrodku Kultury – Domu Narodowym Grupa Baj(k)arze – amatorski teatr dorosłych, mieszkańców Cieszyna, dla których praca nad spektaklem (autorem wszystkich sztuk o charakterze komediowym założyciel grupy, tłumaczem Lucyna Krzanowska) stanowiła formę wzbogacenia życia swojego i innych. Spektakle „Bajkarzy” były nowoczesnymi widowiskami nawiązującymi do ponadczasowej konwencji Teatru Szekspirowskiego. Zespół występował także na Zaolziu (miedzy innymi na „Melpomenach” w Wędryni). Jesienią 2018 roku dziewięcioosobowa grupa teatralna, której członków „łączy wspólna pasja, chęć ćwiczenia, miłość do teatru oraz pozytywna fala szaleństwa”, przyjęła nazwę Scena Otwarta (uzasadnienie na stronie Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego, który nadal sprawuje pieczę nad zespołem: „Skąd ta nazwa? Po pierwsze, ponieważ jesteśmy stale otwarci na nowe osoby. Po drugie, bo gramy na scenie otwartej”).

Na mapie teatralnej Cieszyna odrębną artystyczną jakość stanowią wystawiane w Teatrze im. A. Mickiewicza projekty teatralno-taneczne (spektakle, musicale) przygotowywane przez Fundację STER w Cieszynie oraz przez powstałą w 2005 roku cieszyńską Szkołę Tańca Pe De Be. Zespół ma charakter wielopokoleniowy, zrzesza ponad stu uczestników – dzieci, młodzież szkół średnich, studentów oraz dorosłych. Autorką projektów jest prowadząca Szkołę, zarazem prezes Fundacji, choreografka Izabela Tymich. D tej pory zespół przygotował dziewięć spektakli i jedenaście musicali (w tym Czarodziejską lampę z okazji 10-lecia szkoły tańca PeDeBe) w czterdziestu sześciu wystawieniach, które łącznie obejrzało blisko 30 tys. widzów.

W Cieszynie spotykamy się również z nurtem amatorskiego teatru religijnego. Od 1975 roku przy Parafii Św. Elżbiety funkcjonuje Zespół Teatralny, kierowany przez siostrę Jadwigę Wyrozumską ze Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek (powstała wówczas schola dziecięco-młodzieżowa „Radość”, która w 1979 roku przygotowała sztukę Bernadeta). Od zarania celem prymarnym grupy jest przybliżenie prawd Ewangelii. Niemalże stu pięćdziesięcioosobowy zespół ma charakter wielopokoleniowy (dorośli, młodzież, dzieci), tworzą go ludzie rozmaitych profesji ze wszystkich cieszyńskich parafii. Teatr ma w swym repertuarze trzy widowiska charakterystyczne dla tradycyjnego teatru parafialnego, adresowane do odbiorców w każdym wieku: Misterium Męki Pańskiej (od 1984), Jasełka tradycyjne (od 1986 ) i Gościa oczekiwanego Zofii Kossak-Szatkowskiej (od 1987). Na scenie Teatru im. A. Mickiewicza można oglądać je od roku 1990 (Jasełka, Misterium) i 1994 (Gościa oczekiwanego). Poszczególne przedstawienia grane są przez kilka dni (Gość w listopadzie, Jasełka i Misterium stosownie do roku liturgicznego), zawsze przy nadkompletach na widowni (Jasełka tradycyjne co roku ogląda kilka tysięcy osób przyjeżdżających nieraz z bardzo odległych miejscowości, w tym zaolziańskich). „Wielu mieszkańców regionu [i spoza regionu – M.P.] oglądanie i przeżywanie tych niezwykłych przedstawień włączyło w krąg tradycji rodzinnych obejmujących już kolejne pokolenia” – czytamy w artykule powstałym z okazji 25-lecia zespołu. Zdanie to nie straciło na aktualności, tak jak i kolejne, wskazujące na wspólnotowość wszelkich poczynań: „zdumiewa i buduje zgodna praca całych rodzin. Nie tylko udział w przedstawieniach, ale również wszelka pomoc przy budowie dekoracji, tworzeniu kostiumów i rekwizytów jest w tym teatrze tak samo ważna”, a „[…] próby i występy są wielkim przeżyciem dla ich członków”. „Charakterystyczny dla cieszyńskich jasełek jest ich niepowtarzalny scenariusz, wykorzystujący szereg elementów regionalnych oraz twórczość artystyczną samych cieszynian. Należy do nich poezja Beaty Sabath czy Lucyny Jabłońskiej”. W efekcie materię scenariusza Jasełek tworzą fragmenty pochodzące z Biblii umiejętnie zespolone z elementami kultury Śląska Cieszyńskiego. W realizacji Misterium Męki Pańskiej „wszystko [natomiast – M.P.] odbywa się w zgodzie z przekazem Ewangelii – nie ma tu miejsca na fantazję, fikcję, swobodne komponowanie scen. Uwagę widza przykuwają […] kostiumy i oryginalne rekwizyty przywiezione z Ziemi Świętej. Istotnym walorem przedstawienia jest muzyka Wojciecha Kilara”. Reżyserem wszystkich spektakli jest s. Jadwiga Wyrozumska. W 2000 roku grupa włączona została do „Europasji” – Stowarzyszenia Europejskich Zespołów Męki Pańskiej. Uczestniczyła w I Międzynarodowym festiwalu „Pasja 2000”, a w kwietniu 2016 roku była gospodarzem XXXII Międzynarodowego Kongresu EUROPASJA 2016 – CIESZYN (w mieście gościło niemalże dwieście pięćdziesiąt przedstawicieli zespołów teatralnych z 14 państw wystawiających Misteria Pasyjne; integralną częścią Kongresu było, wysoko ocenione przez jego uczestników, cieszyńskie Misterium Męki Pańskiej). Teatr kilkakrotnie nagradzano, w tym nagrodą im. Wojciecha Korfantego (2002), Śląską Nagrodą im. Juliusza Ligonia (2008), a także uhonorowano dyplomem za osiągnięcia w upowszechnianiu kultury teatralnej w ramach XXXVII Ogólnopolskiego Konkursu „Bliżej Teatru” (2004).

Cieszyn jest miastem akademickim, stąd nieobcy jest mu nurt teatru studenckiego. W roku akademickim 1963/64 w ówczesnym Studium Nauczycielskim istniał kabaret "Oskeros", którego czynnymi aktorami byli, między innymi, Andrzej Linert i Jerzy Kopel. W roku akademickim 1963/64 w ówczesnym Studium Nauczycielskim istniał kabaret "Oskeros", którego czynnymi aktorami byli, między innymi, Andrzej Linert i Jerzy Kopel. W 1987 roku rozpoczął działalność Teatr "ESPACE", związany wpierw z Kołem Sympatyków Kultury Francuskiej jako Scena Studencka KSKF (1985), a następnie Ośrodkiem Alliance Francaise przy Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Teatr zainaugurował pracę adaptacją sceniczną bajek La Fontaine`a (spektakl Fables). Także kolejne spektakle przygotowano w oparciu o poezję i prozę wielkich twórców francuskich: A propos d`Apollinaire, Król umiera czyli ceremonie według E. Ionesco (spektakl zaprezentowano między innymi na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”), Wyspa rozumu albo ludziki według P. Marivaux, Niedokończona symfonia, Walka wewnętrzna według M. Hemara (w wersji francuskiej, w tłumaczeniu J. Pierre Darcel`a), Le piéton d`en l`air na podstawie sztuk Ionesco. Wystawiono także A propos de Gombrowicz. Autorką adaptacji i reżyserem wszystkich spektakli była Jolanta Wozimko, aktorami zaś uczniowie Nauczycielskiego Kolegium Językowego w Cieszynie oraz studenci Filii UŚ. Teatr "ESPACE" działał do końca lat 90. W 1987 roku przy cieszyńskim Ośrodku AF powstał także teatrzyk dziecięcy, jako jedna z form ekspresji językowej. Dzieci przygotowały kilka interesujących spektakli, między innymi przedstawienie oparte na motywach Małego Księcia.

W latach 1999–2015 w cieszyńskim ośrodku akademickim funkcjonowała jako szczególna forma kształcenia animatorów kultury w zakresie sztuki teatru „Scena Szkolna” Filii Uniwersytetu Śląskiego / „Scena Studencka” Uniwersytetu Śląskiego – teatr studentów animacji społeczno-kulturalnej. Najpierw adresatem premier przygotowywanych przez studentów III roku ASK pod kierunkiem prowadzącej przedmiot „Organizacja i reżyseria widowisk” Ewy Tomaszewskiej (zarazem reżysera przedstawień i autorki scenariuszy) była cieszyńska społeczność akademicka, z czasem „Scena Studencka” rozszerzyła swoją działalność i zaczęła również przygotowywać spektakle oraz eksperymenty teatralno-pedagogiczne dla dzieci i młodzieży cieszyńskich placówek edukacyjnych. Ogółem w ramach Sceny „Szkolnej”/”Studenckiej” powstało 31 przedstawień (w tym widowiska lalkowe, słuchowiska) reprezentujących (zgodnie z założeniem prowadzącej) „różne formy i różne sposoby myślenia teatralnego”. Niektóre były pokazywane poza Cieszynem (i honorowane nagrodami): Ptam według Krystyny Miłobędzkiej (1999) na Biennale Sztuki dla Dziecka w Poznaniu, Res Publica (2001) na Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Studenckich „Teatrum Orbis Terrarum” w Olsztynie (III nagroda oraz nagroda publiczności), Kaczka i Hamlet Jana Dormana (2003) i Młynek do kawy według K.I.Gałczyńskiego (2006) w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie, Daj się uświadomić! Na podstawie Ferdydurke W. Gombrowicza (2007) na I Festiwalu Teatralnym im. Jana Dormana w Będzinie, Ptak według J.Szaniawskiego (2008) w Kartuzach na zaproszenie Powiatowego Ośrodka Doradztwa i Doskonalenia Nauczycieli. „Scena Studencka spełniała wiele różnych celów. Oprócz funkcji edukacyjnej dającej szansę weryfikacji teoretycznej wiedzy w praktyce, była też przestrzenią integracji środowiska studenckiego ponieważ pierwszą publicznością byli studenci wszystkich lat i kierunków”.

W obszarze polskojęzycznego amatorskiego ruchu teatralnego w Czeskim Cieszynie wyróżnić można dwa podstawowe nurty: teatr małych form scenicznych i teatr szkolny. Do szeroko rozumianego kręgu teatru małych form, którego wyznacznikiem jest twórczy stosunek realizatorów do materii teatru, wykorzystywanie własnych tekstów, komponowanie muzyki do poszczególnych przedstawień, realizacja spektakli autorskich, przynależały nieistniejące już: Teatrzyk ZG PZKO w Czechosłowacji oraz Teatr im. majora Szmauza. Pierwszy z wymienionych działał w latach 1976–1982, drugi na przestrzeni lat 1983–2000. Teatrzyk ZG PZKO, pod kierunkiem Karola Suszki i Marka Mokrowieckiego, przy współpracy Aleksandry Humel oraz poety i prozaika Wilhelma Przeczka, zrealizował łącznie dziewięć programów. W repertuarze zespołu znalazły się, między innymi, licznie nagradzane (w Czechosłowacji i w Polsce) Przygody Sindbada Żeglarza według B. Leśmiana, Przednówek P. Kubisza oraz programy poetyckie oparte na tekstach miejscowych poetów (zwłaszcza W. Przeczka) Stworzenie własnego języka wypowiedzi artystycznej, umowność znaków i luźna struktura przedstawień sprawiła, iż „w swoim środowisku budził kontrowersje i miał więcej przeciwników niż zwolenników […], osiągnął wysoki poziom artystyczny, mimo że jego działalność była nieregularna”. Zainicjował „Melpomenki” – doroczny przegląd zespołów małych form scenicznych. Teatrzyk ZG PZKO był uczestnikiem niemalże wszystkich edycji Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form – TEMAFOR. Do sukcesów Teatrzyku ZG PZKO nawiązywał Teatr im. majora Szmauza, założony w 1983 roku przy Miejskim Kole PZKO w Trzyńcu. Przygotował on, miedzy innymi, takie spektakle, jak: Lokomotywa J. Tuwima, Przygody Koziołka Matołka K. Makuszyńskiego (oba zaprezentowane zostały w gmachu Filii Uniwersytetu Śląskiego Cieszynie w 1986 roku), Marx International (autorski projekt zespołowy). W 1991 roku Teatr usamodzielnił się zakładając w Czeskim Cieszynie Gminę Artystyczną im. majora Szmauza, z którą współpracę podjął profesjonalista w zakresie teatru, reżyser Janusz Klimsza. Pod jego kierunkiem zespół przygotowywał spektakle w języku polskim: Kometę B. Schulza i w języku czeskim: Lekarza wiejskiego (Venkovský lékař) F. Kafki (spektakl zagrano w Cieszynie dla słuchaczy Letniej Szkoły Kultury i Języka Polskiego). Teatr im. majora Szmauza był wielokrotnie nagradzany na przeglądach teatrów nieprofesjonalnych, uhonorowany został również przez międzynarodowe jury VI Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Na Granicy” (1996, spektakl Kometa). Występował z dużym powodzeniem w Austrii, Francji, Słowacji i Polsce. Gmina Artystyczna była organizatorem kilku edycji Przeglądu Teatrów Nieprofesjonalnych „Inc-y-dent na hg-ranic-iy”.

W obszarze nurtu teatru szkolnego bezsprzecznie najciekawsze jest Szkolne Kółko Alternatywnych Prezentacji Artystycznych = SZKAPA, utworzone w 1997 roku przez uczniów i pedagogów Polskiego Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie. Od początku grupą kieruje Władysław Kubień – nauczyciel wychowania plastycznego i języka polskiego. W 1999 roku SZKAPA zgłosiła swój akces do Polskiego Towarzystwa Artystycznego „Ars Musica” (z siedzibą w Czeskim Cieszynie). W swoim dorobku artystycznym grupa ma szereg samodzielnych spektakli, w tym oparte na miniaturach dramatycznych z tomiku Teatrzyk Zielona Gęś K. I. Gałczyńskiego. SZKAPA skłania się w kierunku teatru przedmiotu, z racji na uniwersalny charakter przekazu. Występowała na „Melpomenkach” i na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”/”Bez Granic”. Grała w Polsce (między innymi w Chorzowie), w Austrii i Niemczech.

Festiwale teatralne, przeglądy, spotkania

Plakat promujący Dni Teatru Powszechnego w Teatrze im. A. Mickiewicza (Archiwum Teatru im. A. Mickiewicza i archiwum Logos Press)

Těšínské divadlo w Czeskim Cieszyn (foto: Karin Dziadek)

Plakat VII Międzynarodowy Festiwal Teatralny Na Granicy (autor Ladislav Szpyrc)

Doniosłą rolę w życiu teatralnym Cieszyna i Czeskiego Cieszyna odgrywają festiwale i przeglądy, także spotkania – zarówno profesjonalistów, jak i amatorów. Zwłaszcza po 1989 roku. W tym przedsięwzięcia międzynarodowe, jako najpełniej realizujące ideę dialogu sąsiadujących teatralnych kultur i dialogu dwóch różnojęzycznych miast, podejmowanego ponad granicami.

Przed 1989 rokiem swego rodzaju ewenementem nie tylko na mapie kulturalnej Śląska Cieszyńskiego, ale i całego ówczesnego województwa bielskiego, był Ogólnopolski Festiwal pn. Cieszyńskie Spotkania Teatrów Małych Form – TEMAFOR (1975–1981, 1983). Zainaugurowany w 1968 roku jako Festiwal Małych Form Teatralnych, z rokiem 1975 (21–23 XI; obowiązująca podówczas nazwa: Ogólnopolski Festiwal Teatrów Małych Form „Konfrontacje”) stał się imprezą cykliczną, organizowaną w październiku lub listopadzie (ostatnia – ósma edycja 16–17 grudnia 1983 roku ) przez Międzyzakładowy Dom Kultury „Włókniarz” (1975–1978; dyrektora placówki K. Doktora uznać należy za głównego inspiratora Cieszyńskich Spotkań ), Miejski Dom Kultury w Cieszynie (1978), Cieszyńskie Centrum Kultury (1979–1981, 1983) oraz Zarząd Główny Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Włókienniczego, Odzieżowego i Skórzanego w Łodzi, przy wsparciu Urzędu Miejskiego w Cieszynie. TEMAFOR pomyślany został jako forma konfrontacji amatorskich zespołów teatralnych (kabaret, teatr poezji, teatr faktu, teatr jednego aktora, pantomima) działających w różnych regionach kraju (każde województwo miało na festiwalu swoich reprezentantów, wytypowanych przez Wojewódzkie Domy Kultury) i w różnych środowiskach (szkolnych, studenckich, robotniczych). Co ważne –w poszczególnych edycjach Cieszyńskich Spotkań (1976–1981) uczestniczył z niemalże wszystkimi swoimi programami Teatrzyk ZG PZKO (przedstawił między innymi: Rzecz o Kozubowej, czyli 976 m n.p.m., Drumlę i Przygody Sindbada Żeglarza za które otrzymał nagrody), a także inne zaolziańskie teatry amatorskie. Celem przedsięwzięcia była „ogólna wymiana doświadczeń zespołów biorących udział w spotkaniach, jak również prezentacja aktualnych tendencji w amatorskim ruchu artystycznym”. TEMAFOR miał charakter konkursowy (w jury zasiadali reżyserzy scen profesjonalnych, krytycy teatralni, między innymi Irena T. Sławińska, animatorzy kultury). Podczas każdej z dziewięciu (licząc festiwal z roku 1968) edycji Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form występowały profesjonalne teatry (Teatr Stary im. H. Modrzejewskiej, Teatr STU z Krakowa) i kabarety („Jama Michalikowa”, „Piwnica pod Baranami” z Krakowa, ‘Elita” z Wrocławia, „60 minut na godzinę”), odbywały się spotkania z literatami (w 1981 roku ze Zbigniewem Herbertem) oraz warsztaty teatralne dla uczestników Spotkań i instruktorów teatralnych, nadto okolicznościowe wystawy. „Cieszyńskie Spotkania Teatrów Małych Form – TEMAFOR […] były najpoważniejszym zamierzeniem artystycznym w mieście tej [ siódmej – M.P.] dekady”. Zyskały renomę w skali całego kraju. Nawiązaniem do nich były, zorganizowane w maju 1989 roku w Cieszyńskim Centrum Kultury, „Teatralne Prezentacje Młodych”, na które zaproszono także polskojęzyczne amatorskie zespoły teatralne z Zaolzia.

Cykliczną imprezą teatralną po czeskiej stronie Olzy, na której mogły wystąpić nieprofesjonalne grupy teatralne z Cieszyna, były „Melpomenki” odbywające się niemalże równolegle do Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form (pierwsza edycja w 1976 roku), lecz o znacznie dłuższej żywotności (ostatnie w roku 1994). Nazwą tą przyjęło się określać organizowany przez Zarząd Główny PZKO doroczny przegląd amatorskich zaolziańskich zespołów małych form scenicznych (estrada, kabaret, teatr faktu, teatr jednego aktora, teatr lalki i aktora, pantomima, teatr propozycji, teatr poetycki), odbywający się w różnych miejscowościach Śląska za Olzą (do samego Czeskiego Cieszyna „Melpomenki” zawitały zaledwie dwukrotnie – w 1980 i 1994 roku). Przez wiele lat opiekę artystyczną i organizacyjną nad przeglądem sprawowali reżyserzy profesjonaliści: K. Suszka i M. Mokrowiecki. Przedsięwzięcie miało swoją stałą wierną publiczność, przyznającą główną nagrodę: melpomenkowy „Laur”. Laureat uczestniczył w podobnych przeglądach w Czechosłowacji/ Republice Czeskiej i w Polsce. Od 1986 roku na „Melpomenki” zapraszane były również czeskie i słowackie grupy alternatywne. W październiku 1980 roku „TEMAFOR” i „Melpomenki” przebiegały jednocześnie w obu Cieszynach, co miało swoje organizacyjne i artystyczne konsekwencje – te same spektakle przemiennie prezentowano w obu granicą przedzielonych miastach. Zatem już na przeglądach zespołów małych form scenicznych dochodziło do spotkania ościennych kultur teatralnych.

W dniach 12–19 listopada 1989 roku odbyły się w Teatrze im. A. Mickiewicza w Cieszynie (i w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej) I Spotkania Polskojęzycznych Zespołów Teatralnych, działających poza Polską. U genezy Spotkań, zorganizowanych przez Teatr Polski, wojewodę bielskiego i Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, stała „naturalna potrzeba przezwyciężenia istniejących dotychczas [tj. do jesieni 1989 roku – M.P.] ograniczeń i nawiązania kontaktu z tymi, dla których język polski jest w sztuce teatru nie tylko naturalną formą komunikacji językowej, lecz przede wszystkim sposobem manifestacji własnej tożsamości narodowej”. W czasie festiwalu zaprezentowały się cztery pozakrajowe zespoły polskojęzycznie – dwa z Wilna (Polski Teatr Ludowy i Polski Zespół Teatralny), jeden ze Lwowa (Polski Teatr Ludowy) oraz Scena Polska Těšínského divadla. „Organizując Spotkania zakładano, że staną się one wyrazem szeroko rozumianej pomocy dla zaproszonych zespołów”. Spotkania, pomimo pierwotnych zamierzeń organizatorów (miały odbywać się cyklicznie co dwa lata), były inicjatywą jednorazową. Ale cenną – „po raz pierwszy społeczeństwo polskie miało okazję się przekonać, że polska mniejszość narodowa, zarówno w Wilnie, jak i we Lwowie, nie tylko istnieje, ale i tworzy własną kulturę”.

Na polsko-czeskim pograniczu w mikroregionie Śląska Cieszyńskiego bezsprzecznie najważniejszą, najdonioślejszą formę aktywności teatralnej w obszarze organizowania festiwali stanowi zrodzony w następstwie Jesieni Ludów` 89 Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Na Granicy”/ Mezinarodní divadelní festival „Na hranici”, od 2004 roku Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Bez granic”/ Mezinarodní divadelní festival „Bez hranic”. Specyfiką Festiwalu są jego uwarunkowania polityczno-społeczne. Wyprzedził on, a później twórczo spożytkował, międzynarodowe polsko-czeskie traktaty polityczne i układy kulturalne, konwencje o małym ruchu granicznym, umowy euroregionalne, regionalne i lokalne, wejście państw Europy Środkowej w struktury Unii Europejskiej, w strefę Schengen. Od samego zarania wpisuje się zatem odbywający się w obu Cieszynach Międzynarodowy Festiwal Teatralny w uruchamianie europejskich procesów integracyjnych na polsko-czeskim pograniczu w Cieszyńskiem, jest nader cennym, co istotne – wspólnym – wkładem Cieszyna i Czeskiego Cieszyna w kulturę zjednoczonej Europy wolnych narodów.

Powstał wiosną 1990 roku za przyczyną cieszyńskiego środowiska Solidarności Polsko-Czechosłowackiej (nadal głównego organizatora przedsięwzięcia) oraz członków Forum Obywatelskiego (Občanské forum) w Czeskim Cieszynie, przy organizacyjnym wsparciu Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego, „z potrzeby budowania mostów porozumienia w regionie, w którym jest to szczególnie potrzebne ze względu na skomplikowaną przeszłość i niekiedy żywe do dzisiaj stereotypy na temat sąsiadów”, szerzej – z potrzeby wzajemnego poznania się Polaków, Czechów i Słowaków. Poznania, które – jak stwierdzali u zarania Festiwalu jego główni pomysłodawcy: Jerzy Kronhold z Cieszyna (poeta i reżyser, jeden z założycieli SPCz) oraz Jakub Mátl (zm. 28. X. 1990) z Czeskiego Cieszyna (filozof, sygnatariusz Karty 77, członek OF) – doprowadza do uświadomienia sobie, że różnorodność to niezwykle cenna cecha życia społecznego”. Pierwsza edycja Festiwalu (25–26 V 1990) poświęcona została sztukom Václava Havla (od 29 XII 1990 roku prezydenta Czechosłowacji), przygotowanym na scenach polskich, czeskich oraz słowackich i odbyła się pod jego osobistym patronatem. Prezydent Havel skierował 24 maja 1991 roku do organizatorów list, w którym napisał miedzy innymi:

Idea festiwalu — wzmocnienie wzajemnych więzów kulturalnej i moralnej solidarności — jest bardzo sympatyczna i bardzo potrzebna. [...]. Wierzę, że w następnych latach festiwal będzie się rozwijał, wzmacniając i wzbogacając kulturalne kontakty obu państw.

Podczas tej edycji, oraz następnych, „czeski widz oglądał polskie przedstawienia, polski (za (z naszego terenu i RP) uczestniczył w przedstawieniach czeskich, czego dotychczas raczej nie praktykowano” – pisał w zaolziańskim „Głosie Ludu” Kazimierz Jaworski.

Festiwal organizowany jest corocznie (z wyjątkiem 2016 roku) wiosną (maj, czerwiec), rzadziej jesienią (październik) w obu granicznych miastach: Cieszynie i Czeskim Cieszynie (okazjonalnie w Bielsku-Białej, Zebrzydowicach, Piotrowicach k. Karwiny na Zaolziu, Ostrawie). Stanowi prezentację najciekawszych i najbardziej reprezentatywnych dzieł teatralnych trzech środkowoeuropejskich kultur: polskiej, czeskiej i słowackiej, od 1999 roku także węgierskiej. Na Festiwalu oprócz spektakli z państw Grupy Wyszehradzkiej pojawiają się nadto przedstawienia i artyści z innych krajów europejskich (Austria, Niemcy, Ukraina, Francja).

Podstawowym kryterium doboru spektakli była i niezmiennie jest ich jakość artystyczna. Pozostałymi są: kryterium reprezentatywności dla kultury teatralnej czterech narodów oraz kryterium „transgraniczności” (przekraczania granic estetyk, konwencji i gatunków, myślenia o funkcjach teatru w społeczeństwie, granic mentalnych). Od 1993 roku Festiwal ma charakter konkursowy – najlepszemu przedstawieniu przyznawana jest nagroda „Złamany Szlaban/Zlomená hraniční závora”, w latach 1993–2010 przez złożone z profesjonalistów polsko-czesko-słowackie jury (w jego gronie wybitni krytycy teatralni, między innymi: Marta Fik, Jerzy Koenig, Grzegorz Niziołek, Jacek Sieradzki), od roku 2011 przez festiwalową publiczność.

W latach 1990–2018 pokazano w nurcie głównym (konkursowym) festiwalu 321 spektakli, przygotowanych przez 254 teatry instytucjonalne i pozainstytucjonalne: 172 polskie, 47 czeskich, 23 słowackie i 7 węgierskich oraz przez 5 zespołów teatralnych spoza terytorium Polski, Czech, Słowacji i Węgier; przed zróżnicowaną językowo publicznością zaprezentowało się ponadto 5 szkół teatralnych. Z teatrów polskich na Festiwal zaproszono między innymi: z Warszawy — Powszechny, Studio, Ochoty, Rozmaitości, Zespół Janusza Wiśniewskiego, Teatr Lothe Lachmann Videoteatr „Poza”, Akademię Ruchu, Unię Teatr Niemożliwy, z Krakowa— Narodowy Stary Teatr, Scenę STU, Teatr KTO, Teatr 38, Stowarzyszenie Teatr Mumerus; z Wrocławia — Teatr Współczesny, Teatr Polski, Teatr Pantomimy im. H. Tomaszewskiego, z Poznania — Teatry: Nowy, Ósmego Dnia, Biuro Podróży, Strefę Ciszy, Teatr Animacji, z Gdańska — Teatry: Wybrzeże, Ekspresji, z Sopotu – Teatr Atelier; z Lublina — Scenę Plastyczną KUL, Provisorium, Kompanię Teatr, ze Szczecina — Kanę, Teatr Współczesny, z Łodzi — Teatr im. S. Jaracza, Teatr 77. Ponadto na festiwalowym afiszu pojawiły się: Białostocki Teatr Lalek, Towarzystwo Wierszalin, Teatr „Okno” z Supraśla, Teatr 3/4 z Zusna, Teatr Wiejski Węgajty, Teatr im. St. I. Witkiewicza w Zakopanem, Teatr Stacja Szamocin, Stowarzyszenie Teatralne Puławy, Teatr Dramatyczny im. J. Szaniawskiego w Płocku, Teatr im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu, Teatr Polski z Bydgoszczy, Teatr im. H. Modrzejewskiej z Legnicy, jednoosobowy Teatr Ireneusza Krosnego. Nie zabrakło również reprezentantów Górnego Śląska: Teatru Rozry¬wki z Chorzowa, Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego, Teatru Korez i Teatru Cogitatur z Katowic. W Cieszynie wystąpiły, miedzy innymi, takie czeskie zespoły teatralne, jak: Státní divadlo z Ostrawy, Činoherní studio z Ústí nad Labem, Studio Gag Borise Hýbnera z Pragi, Divadlo loutek z Ostrawy, Národní divadlo z Pragi, Pražké Komorni divadlo – Divadlo Komedie, Klicperovo divadlo z Hradec Kralové, nadto czeskie grupy alternatywne. Zaprezentowały się także teatry słowackie, w tym lalkarz Anton Anderle ze swoim tradycyjnym teatrem marionetek (Tradíčné bábkové divadlo z Bańskiej Bystrzycy).

W 2015 roku cała oferta festiwalowa skierowana została do widowni dziecięcej (co znalazło swe odzwierciedlenie w nazwie: Festiwal Teatralny Bez Granic dla dzieci / Divadelní Festival Bez hranic pro dĕti), w jego ramach odbył się Konkursowy Przegląd Teatrów Dziecięcych z Polski, Czech i Słowacji. Od jedenastej edycji Festiwalu obok jego nurtu głównego funkcjonuje nurt off , od 2008 roku pn. Off Festiwal „Bez Granic”/ Off festival „Bez Hranic”. Wśród działań towarzyszących scenicznym prezentacjom wymienienia wymagają: akcje uliczne, happeningi, działania performatywne, spotkania z artystami, warsztaty, czytanie sztuk, spotkania poetyckie, wystawy, koncerty, projekcje filmowe, video instalacje, gry miejskie, także przedsięwzięcie pn. „Pociąg teatralny”, organizowane we współpracy z festiwalem Dream Factory w Ostrawie.

Od zarania towarzyszy Festiwalowi naukowa refleksja teoretyczna, także krytyczna, dookreślająca prezentowaną w teatrach, placówkach kultury oraz w otwartej przestrzeni obu Cieszynów (także na granicznych mostach) panoramę polskiego, czeskiego, słowackiego i węgierskiego teatru: międzynarodowe konferencje naukowe, seminaria teatrologiczne, wykłady gościnne teatrologów i bohemistów, debaty i panele dyskusyjne z aktywnym udziałem publiczności. W 2012 roku zainaugurowano i rozpisano na lat kilka projekt zasadzający się na cyklu paneli dyskusyjnych, pod nazwą wpierw: „Inspiracje Havlowskie/Inspirace Havlem”, a od 2013 roku: „Dialogi Havlowskie/ Havlovské dialogy. W paru przypadkach inicjatywy te pozostawiły trwały ślad – publikacje naukowe. O wadze festiwalu zaświadcza obecność na nim 9 października 1999 roku (podczas jubileuszowej X edycji) ministrów kultury krajów Grupy Wyszehradzkiej: Andrzeja Zakrzewskiego (RP), Pavla Dostala (RC) i Milana Kňážko (RS). Wówczas to polski minister kultury oficjalnie uznał Festiwal Teatralny „Na Granicy” za „naszą [polsko- czesko- słowacką- M.P.] przepustkę do wspólnej Europy wolnych narodów”. Do grona trzech ministrów dołączył w Czeskim Cieszynie czwarty — minister kultury Węgier József Hámori. Tym samym jubileuszowy X Festiwal stał się „nieformalnie wiodącą imprezą państw Grupy Wyszehradzkiej”. Nad Festiwalem honorowe patronaty sprawowali i sprawują ministrowie kultury, ambasadorowie, konsulowie. Festiwal zyskiwał i zyskuje finansowe wsparcie z samorządowych, krajowych i międzynarodowych funduszy. Nie do przecenienia jest jego funkcja kulturotwórcza – dał on między innymi początek Przeglądowi Filmowemu „Kino na Granicy” (1999 – nadal), „stał się też inspiracją dla międzynarodowych działań, takich jak Święto Trzech Braci, Dekada Muzyki Organowej, Chóralnej i Kameralnej czy Straszydła na Zamku, bez których trudno dzisiaj wyobrazić sobie kalendarz kulturalny Cieszyna i Czeskiego Cieszyna”. Festiwal Teatralny „Bez Granic” jest modelowym przykładem zaangażowania powołującego go stowarzyszenia oraz przedstawicieli regionalnego i lokalnego życia społeczno-kulturalnego, mieszkańców „małej ojczyzny” w proces budowania pozytywnych relacji międzynarodowych wbrew historycznym zaszłościom, polegający na przełamywaniu barier geopolitycznych, pokonywaniu wzajemnych uprzedzeń, negatywnych stereotypów i zbliżaniu się jednostek, grup społecznych wywodzących się z różnych państw. W wymiarze regionalnym transgraniczny Festiwal Teatralny „Bez Granic” integruje dwa Cieszyny, dwie przedzielone granicą części Śląska Cieszyńskiego: polską i czeską.

Idea budowania na polsko-czeskim pograniczu w Cieszyńskiem za pomocą teatru i sztuk pokrewnych ponadnarodowych mostów porozumienia i przyjaźni przyświecała również twórcom skierowanego do młodzieży Międzynarodowego Przeglądu Teatrów Nieprofesjonalnych „Inc-iy-dentT na hg-ranic-iy” (sierpień 1992, listopad, grudzień 1995– 2000). Przegląd, zorganizowany po raz pierwszy w 1992 roku, cykliczny charakter uzyskał w roku 1995, ostatnia edycja miała miejsce w grudniu roku 2000. Założeniem pomysłodawców – Gminy Artystycznej im. majora Szmauza było zapoczątkowanie „ na granicy” w Cieszynie i Czeskim Cieszynie „nowej tradycji spotykania się kultur, myśli, światów, a przede wszystkim ludzi – <<amatorów>>” teatru, artystów, plastyków, muzyków”. Impreza z założenia była festiwalem sztuk wszelakich (z prymatem teatru) – prezentacjom nieprofesjonalnych grup teatralnych, pochodzących z różnych kręgów kulturowych (Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Japonia), towarzyszyły koncerty muzyczne i akcje plastyczne. Takie połączenie różnych form wypowiedzi artystycznej stawało się zaczynem artystycznego fermentu. Incydent miał bowiem mieć (i niewątpliwie miał) posmak prowokacji artystycznej. Na przegląd zapraszane były sceny alternatywne, grupy eksperymentalne, teatry jednego aktora, pozostające poza obowiązującą praktyką teatralną, poszukujące własnych form wypowiedzi artystycznej. W latach 1992, 1995–2000 wystąpiło na „Incydencie” 21 teatrów: 13 z Republiki Czeskiej, 4 ze Słowacji, dwa z Polski, jeden z Austrii i jeden z Japonii. Zagrały one 31 przedstawień. W latach 1995–1996 „Incydent” zorganizowany został w obu Cieszynach, jednakże pozostałe edycje odbyły się już tylko w lewobrzeżnym Cieszynie (Czeskim).

W Czeskim Cieszynie od listopada 2001 roku organizowany jest przez Těšínské divadlo (pomysłodawcą przedsięwzięcia dyrektor Td Karola Suszka) regionalny Festival divadel Moravy a Slezska (Festiwal Teatrów Moraw i Śląska). Stanowi on prezentację najlepszych przedstawień danego sezonu powstałych w teatrach regionu obejmującego historyczne ziemie czeskiego Śląska i północnych Moraw: w Ostrawie, Opawie, Novym Jičinie, Czeskim Cieszynie. Wyróżnik przeglądu stanowi coroczny udział w nim studentów Konserwatorium Janačka w Ostrawie. Niemalże każde edycja Festiwalu znaczona jest obecnością teatru z polskiej części Śląska (w listopadzie 2009 roku wystąpił Teatr Śląski z Katowic, podczas następnych edycji także Teatr Zagłębia z Sosnowca) oraz zespołu teatralnego ze słowackiego Martina. Festiwal Teatrów Moraw i Śląska anonsowany jest jako płaszczyzna spotkania artystów teatrów profesjonalnych z całego regionu morawsko-śląskiego z artystami teatrów ze Słowacji i z Polski. Przedsięwzięcie od drugiej edycji ma charakter konkursowy, werdykt ustala czesko-polskie jury (Polskę przez kilkanaście edycji reprezentował prof. Emil Orzechowski). Zatem i ten czeskocieszyński Festiwal postrzegać należy w kategorii dialogu teatralnych kultur: czeskiej, słowackiej i polskiej, stąd „nie może być on nigdzie indziej, jak tylko pod cieszyńskim niebem wyszehradzkim” (nie można się z tą opinią czeskiego krytyka teatralnego nie zgodzić).

Koncepcja Festiwalu wyrosła nadto z przeświadczenia, że „dzięki stałej konfrontacji dokonań twórczych zespołów działających w podobnych warunkach ekonomicznych i społecznych będzie można przyczynić się do uszlachetnienia ich linii repertuarowej, podniesienia poziomu inscenizacyjnego, zacieśnienia ich związków z lokalną, najbardziej im bliską, publicznością”. Integralną część przedsięwzięcia stanowią wystawy, w tym coroczna Wystawa Polskiej Książki pod patronatem Konsula Generalnego RP w Ostrawie i Polskiej Izby Książki. Festiwal spełnia funkcje: poznawczą, edukacyjną, integrującą i inspirującą. Nie przekroczył jednak (w sensie miejsc prezentacji) granicznej rzeki Olzy, terytorialnie ograniczony został do miasta Czeski Cieszyn. Wpisany został jednak w obręb dużego transgranicznego projektu animacyjnego „Ciesz się CIESZYNEM/ Tĕš Se TĚŠÍNEM”, realizowanego w obu Cieszynach od jesieni 2005 roku, a dotyczącego działań związanych z organizacją i promocją imprez oraz wydarzeń kulturalnych odbywających się po obu stronach Olzy. Ma także wierną grupę widzów z Cieszyna.

Podsumowanie

Wobec rozmaitości opisywanych działań tworzących mapę teatralną Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna) po 1945 roku, należałoby za Emilem Orzechowskim i Dariuszem Kosińskim powtórzyć iż „trudno o zwięzłe podsumowanie zebranych w haśle informacji”.

Przywołane formy teatralnej aktywności z jednej strony nie odbiegają od podstawowych tendencji panujących w krajowym życiu teatralnym. Przykładowo w zakresie teatru amatorskiego lata sześćdziesiąte w Polsce to „spontanicznie [rozwijający się – M.P.] ruch młodzieżowych teatrów poezji” i zespołów kabaretowych, który nie ominął również Cieszyna, „lata późniejsze znaczy prawdziwie samorodny ruch wszelkiego rodzaju teatrów alternatywnych”, też Cieszynowi nieobcy (choć nieco opóźniony w stosunku do centrów krajowej kultury). Z drugiej strony są w Cieszynie i Czeskim Cieszynie podejmowane w obszarze działań teatralnych inicjatywy odrębne, unikatowe, a wynikające ze specyfiki geopolitycznej miasta (miast), uwarunkowań historycznych oraz polityczno-społecznych i kulturowych. Funkcjonowanie w lewobrzeżnym Cieszynie od ponad sześciu dekad profesjonalnego teatru polskich autochtonów pod jednym dachem z teatrem czeskim jest – powtórzyć należy to raz jeszcze – ewenementem w skali europejskiej. Spektakularny przykład innowacyjnych poczynań w obszarze kultury teatralnej stanowią przedsięwzięcia o charakterze ponadnarodowym, mianowicie polsko-czeskie projekty teatralne: międzynarodowe festiwale, przeglądy i spotkania, dwujęzyczne inscenizacje, które stają się nośnikami określonych postaw ludzi polsko-czeskiego pogranicza w Cieszyńskiem wobec zachodzących od 1989 roku zmian społeczno-politycznych i które sprawiają, że na czas ich trwania oba graniczne miasta: Cieszyn ( polski) i Cieszyn Czeski stają się jednym miastem, a właściwie transgranicznym dwumiastem, podejmującym – za sprawą sztuki teatru – konstruktywny dialog społeczno-kulturowy. Spośród funkcji przez teatr w Cieszynie i Czeskim Cieszynie spełnianych wymienić zatem należy jako prymarną funkcję integrującą, z nią zaś łączy się, a de facto ją poprzedza, funkcja poznawcza (za sprawą sztuki teatru poznają się wzajemnie narody, geograficznie, historycznie i językowo sobie bliskie). Obok poznawczej nie mniej istotna wydaje się funkcja inspirująca, wypływająca ze świadomości inności narodowych kultur teatralnych.

Jako zdanie podsumowujące niechaj posłużą słowa Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego Jerzego Buzka , jakie znalazły się w jego Przesłaniu z okazji 60-lecia Sceny Polskiej (październik 2011): „to właśnie z Cieszyna, z polsko-czeskiego pogranicza, z którego pochodzę, dajecie Europie jasny sygnał, że kultura nie zna granic”. Słowa te dotyczą wprawdzie sensu stricte działalności Sceny Polskiej Td, ale odnieść je można, i nie będzie to nadużyciem, do całości życia teatralnego prawo –i lewobrzeżnego Cieszyna.

BIBLIOGRAFIA

1. Archiwum Państwowe w Katowicach. Oddział w Cieszynie. Zespół: Akta Miasta Cieszyna; Zespół: Deutscher Theatenerein Teschen 1910–1939, sygn. 14/341.
2. Bajka. 60 lat Sceny Lalek Bajka. Kronika lat 1948–2013, red. J. Wania, Czeski Cieszyn 2013
3. Brzeski H., Teatr Polski Ośrodka Bielsko–Cieszyn, „Zaranie Śląskie” 1947, z. 1–2 , s. 57–58.
4. Chamczyk D., Między spotkaniem a imprezą, „Kultura Niezależna” 1990, nr 58, s. 109–114.
5. Cieszyński Teatr im. A. Mickiewicza wczoraj i dziś, red. F. Glajc , K. Okrzesik, Cieszyn 1979.
6. Dubská A., Těšínské divadlo, w: Česká divadla. Encyklopedie divadelních souborů, red. E. Šormová, Praha 2000, s. 495—498.
7. 25 lat Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Bez Granic”/25. let Mezinarodního divadelního festivalu „Bez hranic”, red. G. Chowanioková, K. Ciba, P. Slováček-Rypieniová, J. Legoń, M. Jasińska, M. Tyrna, T. Niedoba, T. Baraniak, L. Szpyrc, Cieszyn 2014.
8. X – lecie Państwowego Teatru Polskiego Bielsko–Cieszyn 1945–1955, red. Z.M. Okuljar, Bielsko-Biała 1955.
9. Festiwal Teatralny „Na Granicy” / Divadelní festival „Na hranici, red. J. Legoń, J. Mátl, Cieszyn – Český Těšín 1990.
10. Fober K. , Tradycja niestety martwa, „Kalendarz Cieszyński” 1986, s.95–97. https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/33901/edition/30593/content?&ref=desc
11. Foltyn J., Teatr im. A. Mickiewicza, „Cieszyński Rocznik Muzealny” 1970–1971, red. R. Mrózek, Cieszyn 1972, s. 171–177.
12. Glajc F., Rzecz o cieszyńskim teatrze, Cieszyn 1995.
13. Gołębiowski K., Mrózek R., Życie kulturalno-umysłowe, w: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1979.
14. Humel A., Divadelni deni, w: Polská národní menšina na Těšínsku v České republice (1920 –1995), red. K.D. Kadłubiec, Ostrava 1997, s. 246–258.
15. Humel: Przemiany artystyczne Sceny Polskiej w latach 1951–1991, w: Problemy pogranicza regionalnego i kulturowego – Teatr. 40 lat Sceny Polskiej w Czeskim Cieszynie, red. A. Humel, Cieszyn 1993.
16. Humel A., Těšínské divadlo v Českém Tĕšínĕ, w: Teatry narodowe. Tradycja i współczesność. Národní divadla. Tradice a současnost, red. K.Olbrycht, M.Pindór, Cieszyn 2003, s. 55– 60.
17. Incident. Szmauz, red. K.Klimsza, Český Tĕšín 1998.
18. Iwanek W., Architektura historyzmu i secesji w Cieszynie (Próba zarysu), w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, red. E. Chojecka, Katowice 1982, s. 117–121; Tenże, Świecka architektura Cieszyna, „Rocznik Cieszyński”, t. III, red. R. Mrózek, Cieszyn 1976, s. 107–122.
19. Kopoczek T., Cieszyński fenomen, „Kalendarz Cieszyński” 2009, s. 123–127.
20. (K.G.) , Teatr niezwykły, „Śląsk Cieszyński” 2000, nr 3/4. , s.12.
21. Kosiński D., Orzechowski E., Teatr polski poza Krajem, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 595–624.
22. Król S., Z dziejów instytucji kultury działających w Domu Narodowym w latach 1956–2000, w: 1901–2001. 100 lat Domu Narodowego w Cieszynie, red. M. Makowski, Cieszyn 2002, s. 63–70.
23. Lazorčáková T., Roubal J., K netradičnímu divadlu na Moravĕ a ve Slezsku 60. – 80. let dvacátého století, Praga 2003, s. 163–164.
24. Leksykon PZKO, red. M. Radłowska-Obrusnik, O. Toboła, Czeski Cieszyn 1997.
25. Linert Andrzej, Teatr Polski Bielsko-Cieszyn 1945–1949, „Zaranie Śląskie”1987, z. 1-2, s. 38 –62.
26. Linert A., Teatr Polski w Bielsku-Białej 1945–2000, Bielsko-Biała 2001.
27. Mykita-Glensk Cz., Kalendarium polskiego życia teatralnego na Śląsku. T.I. Śląsk Cieszyński (1852–1920), Opole 1994.
28. Odezwa Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru z grudnia 1904 roku do władz komunalnych Cieszyna, Książnica Cieszyńska, APTL-8.
29. Orszulik B, Pierwsze polskie przedstawienie amatorskie w Cieszynie, „Zaranie Śląskie” 1974, z.2, s.311–317.
30. Orszulik B., Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w latach 1852–1918 (w kwestii narodowotwórczej funkcji rozwoju kultury na Śląsku w XIX i na początku XX wieku), Cz. 1 i Cz. 2, Aneks, Wrocław 1980.
31. Orzechowski E., Teatry amatorskie, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 249–268.
32. Osterloff B., Raszewska M., Sielicki K., Leksykon teatralny, Warszawa 1996.
33. 55 lat Sceny Polskiej TD. Publikacja jubileuszowa 1951–2006, Česky Tĕšín 2006.
34. 15 lat Kabaretu Andrus 1962–1977, Cieszyn 1977 [broszura okolicznościowa].
35. Pindór M., Czeskocieszyńska Bajka „Teatr Lalek”, Łódź 2014, nr 2/116, s. 62–64.
36. Pindór M., Literatura Śląska Cieszyńskiego w Scenie Polskiej Tĕšínského divadla, „Śląskie Miscellanea”, t. 17, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2004, s.109–114.
37. Pindór M., Od przestrzeni absurdu do przestrzeni wolności. XX lat Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Na Granicy”/ „Bez granic”, w: Obywatele dyplomaci. Solidarność Polsko- Czesko-Słowacka w Cieszynie i Bielsku-Białej, red. M. Kaute, J. Okrzesik, Bielsko-Biała 2009, s. 73–84.
38. Pindór M., Pięćdziesiąt pięć lat polskiego teatru na Śląsku za Olzą, „Śląskie Miscellanea”, t. 20, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2007, s. 142–154.
39. Pindór M., Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty teatralne. Cieszyn – Český Tĕšín 1945 –1999, Katowice 2006.
40. Pindór M., Przestrzeń współbycia. „Těšínské niebo Cieszyńskie nebe” Těšínského divadla w Českém Těšíně jako międzykulturowa narracja o wielokulturowości miasta/miast, „Edukacja Międzykulturowa” 2015, nr 4, Toruń 2015, s. 282–305. http://weinoe.us.edu.pl/sites/weinoe.us.edu.pl/files/media/em_2015_nr_4.pdf .
41. Pindór M., Przywracanie Morcinka zaolziańskiej społeczności… (O realizacjach prozy Morcinka w Scenie Polskiej Těšínského divadla), w: Gustaw Mocinek – w 120-lecie urodzin, red. K. Heska-Kwaśniewicz, J. Lyszczyna, Katowice 2012, s.226–241.
42. Pindór M., Scena Polska w Czeskim Cieszynie teatrem wspólnoty, w: „Świat i słowo” nr 2(17), Bielsko-Biała 2011, s. 159–172. https://www.blog-tdivadlo.cz/download/pindor- scena_polska_w_czeskim_cieszynie.pdf .
43. Pindór M., Sześćdziesiąt sezonów polskiego teatru lalek na czeskim Śląsku, „Śląskie Miscellanea”, t. 21, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2008, s. 58–72.
44. Pindór M., Teatr czeski w Cieszynie (1891–2011). Zmienna obecność, w: „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” , t. I, red. U. Szuścik, Katowice 2012, s. 166–190. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190.pdf
45. Pindór M., Teatr w Cieszynie i jego stuletnie dzieje (1910–2010), Cieszyn 2010.
46. Pół wieku bielskiej sceny. Wybór recenzji teatralnych z lat 1945–1995. Z okazji jubileuszu 50 – lecia Teatru Polskiego, wybór i oprac. J. Legoń, Bielsko-Biała 1995.
47. PZKO w roku 2007. Aneks do Leksykonu, red. F. Bałon, Czeski Cieszyn 2007.
48. Rajska jabłonka. 65 lat Sceny Polskiej TD, red. J. Wania, Czeski Cieszyn 2016.
49. Semil M., Wysińska E., Słownik współczesnego teatru, Warszawa 1990.
50. Serafin M., 10 lat istnienia Teatru – Studia CST, „Wiadomości Ratuszowe” 2010, nr 19, s. 8–9.
51. 60 lat Sceny Polskiej TD. Kronika lat 1951–2011, red. J. Wania, Czeski Cieszyn 2011.
52. 70 let Těšínského divadla, red. I.Misař, J. Wania, Český Tĕšín 2015.
53. Skrzatki Cieszyńskie, artykuł bez nazwiska autora, „Teatr Lalek” 1951, nr 4, s. 27–32.
54. Spyra J., Teatr w Cieszynie, „Wiadomości Ratuszowe” z dn. 6 V, 20 V, 3 VI, 17 VI 2005.
55. Teatr w Polsce. Theatre in Poland. Dokumentacja sezonu documentation on the season 2009/2010, red. Dorota Buchwald, Warszawa 2011.
56. Tomaszewska E., „Skrzaty Cieszyńskie”. O teatrze ochotniczym, „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” t. 6., red. nauk. U. Szuścik, red. tomu D. Sieroń-Galusek, Katowice 2019, s. 54–67.
57. Tomaszewska E., „Scena szkolna” UŚ w Cieszynie – funkcje warsztatów teatralnych w nauczaniu studentów ASK, w: Upowszechnianie kultury – wyzwaniem dla współczesnej edukacji kulturalnej, red. K.Olbrycht, E. Konieczna, J.Skutnik, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 310–319.
58. Uchyła-Zroski J., Znaczenie tradycji Bożego Narodzenia w przekazie wartości międzykulturowych, w: Dialog bez Granic. Dialogue without Borders. Dialog bez Hranic, T.III, Rola religii w edukacji międzykulturowej, red. W. Korzeniowska, A. Murzyn, H. Lukášová-Kantorková, Kraków 2008, s. 63–64.
59. Vrchovský L. , Teatrzyk ZG PZKO a Teatr imienia majora Szmauza aneb domácí a přece polská inspiracje. http://www.amaterskedivadlo.cz/main.php?data=txt&id=10241 .

Źródła on-line

Towarzystwo Artystyczne

Festiwal Teatralny Bez Granic

teatry Trasy Bałtyckiej

OŚRODEK KULTURY "DOM NARODOWY"

historyczne

Związek Kulturalno-Oświatowy w Republice Czeskiej

divadlo Český Těšín

Cieszyński

CST

Zespół Teatralny przy Parafii pod wezwaniem Świętej Elżbiety w Cieszynie

Zobacz też

Tożsamość regionalna Śląsk Cieszyński