| Abstrakt: | Celem niniejszej pracy doktorskiej jest analiza przestrzeni w neogotyckiej powieści obszaru francuskojęzycznego drugiej połowy XX wieku. Jako że przestrzeń podobnie jak inne elementy składowe diegezy (neo)gotyckiej powieści jest skonstruowana na bazie stałych, powtarzających się struktur, analiza ukierunkowana jest na identyfikację konwencji, które rządzą jej konstrukcją. Badaniu poddane są miejsca archetypowe, typy przestrzeni najczęściej pojawiające się w powieściach. Szczególnie uwydatnione są charakterystyczne środki używane w celu stworzenia efektu grozy, którego uzyskanie jest podstawowym założeniem gatunku.
Analizę charakteryzuje eklektyzm metodyczny, a korpus tekstów badanych obejmuje powieści takich pisarzy jak: Michel Bernanos, José André Lacour, Anne Duguël, Jean-Claude Carrière, Pierre Pelot, Serge Brussolo.
Jako pierwszy w części analitycznej poruszony jest problem związku neogotyckiej przestrzeni z przeszłością. Badane są miejsca archetypowe: zamek, muzeum (figura nie pojawia się w konwencji źródłowej), ruiny. Wymienione figury są wprowadzane do świata przedstawionego w celu stworzenia w każdym przypadku szczególnej relacji między czasem teraźniejszym akcji opowiadania a przeszłością. Analiza dowodzi, że sposoby ich przedstawiania poza pewnymi różnicami w zakresie realizacji związku z przeszłością są ukierunkowane na przekazanie jednej wspólnej myśli — przeszłość nie odchodzi w niepamięć, nie pozwala zdeprecjonować swojego znaczenia, ale przeciwnie jej rola w teraźniejszości jest pierwszoplanowa.
Następnie, zbadany zostaje związek neogotyckiej przestrzeni ze śmiercią. Jest on realizowany przez twórców neogotyckich powieści poprzez wprowadzenie do tekstu archetypowych figur przestrzennych, wśród których znajdują się: cmentarz, bądź inne miejsce pochówku ciał oraz miejsce zbrodni. W opisach tych miejsc nacisk położony jest na charakterystyczne dla gatunku przedstawienie kontaktu między światem żywych i umarłych.
Neogotycka przyroda, którą tworzą takie tradycyjne figury jak: las, wieś, góry jest kolejnym elementem analizy. Studium nad przedstawieniami lasu, często przyjmującego postać lasu tropikalnego i gór, wskazuje na istnienie licznych paraleli w stosunku do przedstawień tej figury z pierwszych tekstów gatunku. Jeśli chodzi o wizję wsi, jest ona zawsze mniej lub bardziej oddalona od tradycyjnych obrazów. Wieś malowana w tekstach dawnych jako przestrzeń bardzo przyjazna bohaterowi, w neogotyku staje się przestrzenią złowrogą, co może być interpretowane jako polemika z konwencją źródłową. Analiza współczesnych przedstawień przyrody pozwala stwierdzić, że ma ona przede wszystkim charakter nieprzyjazny w stosunku do postaci. Ten stan rzeczy odzwierciedla się szczególnie w realizacji nowej tematyki, którą jest krwawa zemsta przyrody na ludzkości za szkody w środowisku naturalnym wywołane przez działalność człowieka.
Neogotyckie miasto, kolejna badana figura przestrzenna nieobecna w dawnym gotyku, pozostaje pod mocnym wpływem konwencji źródłowej poprzez uciekanie się autorów do tradycyjnych technik deskrypcyjnych w opisie miejsc tworzących dzisiejszą przestrzeń miejską. Obraz neogotyckiego miasta jest bardzo pejoratywny. Jest to środowisko moralnie zdegenerowane. Obok brzydoty obyczajowej charakteryzuje je brzydota krajobrazu: odpychająca architektura miejsc, wszechobecny brud i zanieczyszczenie powietrza. Opisy miasta akcentują często jego dziki charakter — miasto ukazywane jest jako antyteza postępu cywilizacyjnego. Środowisko miejskie jest często przestrzenią doświadczania przez protagonistę niewygodnej, niechcianej i lękotwórczej samotności.
Część analityczną zamyka studium nad dwoma związanymi ze sobą wyróżnikami neogotyckiej przestrzeni: dynamiką i pełnieniem przez przestrzeń funkcji postaci. Omówione zostają cechy antytetyczne, których ujawnianie się w zależności od okoliczności takich jak stadium rozwoju akcji, czy przyjęty punkt widzenia nadaje przestrzeni przedstawionej w powieści charakterystyczny dynamizm. Status postaci natomiast przestrzeń uzyskuje za sprawą zastosowania zabiegu retorycznego personifikacji, która może obejmować następujące sfery: inteligencję (związaną często z wolą), psychikę, zachowanie, a także wygląd.
Z punktu widzenia organizacji narracji zgodnie z założeniami teorii narratologicznej J.A. Greimas’a najważniejszą rolę pełni posiadanie przez przestrzeń woli, która pozwala jej na dążenie do osiągnięcia obranego przez siebie celu — fr. l’objet de la quête. Podejmuąc kroki w kierunku realizacji swojego celu, przestrzeń wchodzi w różnego typu relacje z postaciami ludzkimi. Mają one zazwyczaj charakter antagonistyczny ze względu na sprzeczność w zakresie dążeń między przestrzenią a bohaterem ludzkim. Przestrzeń dynamiczna, pełniąca funkcję postaci jest konstrukcją żywą i autonomiczną. Taka charakteryzacja ułatwia przestrzeni aktywne uczestnictwo w wydarzeniach budujących akcję powieści. Podsumowując, niniejsza praca udowadnia, że mise en scène przestrzeni w powieści neogotyckiej łączy elementy stałe w stosunku do konwencji źródłowej i elementy będące wynikiem zmian ewolucyjnych w obrębie gatunku. Przestrzeń stanowi nadal główny składnik świata przedstawionego: funkcjonuje jako ważny, często najważniejszy nośnik neogotyckich cech gatunkowych, gwarantuje dynamikę akcji, kreuje typowe dla gatunku osie tematyczne, jest głównym elementem wykorzystywanym do tworzenia atmosfery grozy jak również obrzydzenia i szoku. Wszystko to pozwala stwierdzić, że analiza przestrzeni jest kluczem do interpretacji neogotyckich powieści. |