„Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej XX wieku (Miłosz – Rymkiewicz – Barańczak).

Abstract

Rozprawa podejmuje analizę zjawiska rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku. W sposób szczególny koncentruje uwagę na twórczości Czesława Miłosza, Jarosława Marka Rymkiewicza oraz Stanisława Barańczaka. Celem książki jest ukazanie procesu kształtowania się modernistycznej świadomości rytmu obecnej w poezji do końca ubiegłego wieku. Perspektywa badawcza obejmuje swym zasięgiem twórczość literacką powstającą w czasie, gdy kategoria rytmu, ogniskując artystyczne spory, współtworzyła oblicze nowoczesnej estetyki pisarskiej. Rytm postrzegany jest tu z jednej strony jako kategoria z zakresu filozofii, antropologii i teologii, a zarazem jako immanentny składnik poetyki tekstu. Poetycka forma wiersza analizowana jest w kontekście zagadnień metafizycznych, egzystencjalnych i kulturowych. Pozwala ona na ukazanie świadomości twórczej poety, będącej źródłową podstawą aktu kreacji i wyrazem postawy estetycznej oraz światopoglądowej. Rozpoczynające rozprawę „Wprowadzenie” kreśli historyczny i problemowy pejzaż kształtowanych przez wieki znaczeń i funkcji pojęcia rytmu. Teoria rytmu wywodzona jest z nauk szkoły pitagorejskiej, do których nawiązywał Platon. W odróżnieniu od antycznych poglądów traktujących rytm jako obiektywną własność świata, współczesne ujęcia, P. Serviena, J. Deweya i É. Benveniste’a, podkreślają przede wszystkim subiektywny i psychologiczny aspekt postrzeżeń rytmicznych. Podobnie jak w muzyce, w literaturze nie ma jednoznacznych stanowisk badawczych precyzyjnie definiujących pojęcie rytmu. Rozbieżności wynikają w dużej mierze z odmiennego i różnicującego podejścia badaczy do zjawisk metrum i rytmu, zarówno w obrębie fonetyki eksperymentalnej (E. Sievers, F. Saran, E. W. Scripture), jak i szkoły formalnej (B. Tomaszewski, J. Tynianow) oraz strukturalnej (R. Jakobson). W Polsce rozróżnienie metrum i rytmu (F. Siedlecki) zastąpione zostało badaniem schematów rytmicznych wiersza (M. Dłuska, T. Kuryś, M. R. Mayenowa, Z. Kopczyńska, T. Dobrzyńska i L. Pszczołowska). W badaniach literackich (Cz. Zgorzelski, I. Opacki) podkreślano przede wszystkim semantyczną funkcję rytmu w liryce. Współczesne badania rytmu H. Meschonnika i J. Kristevej, w Polsce A. Dziadka wykraczają w stronę prozodii tekstu ujawniającej porządek nieświadomości i traktują rytm jako szczególną „konfigurację ruchomego”. Inaczej kategoria rytmu postrzegana jest w pracach D. Attridge’a i P. Hobsbauma, dla których rytm jest impulsem energii, zjawiskiem psychologicznym i fizjologicznym, periodyczną aktywnością mowy i ciała. W opiniach pisarzy i badaczy literatury występują spolaryzowane stanowiska w sprawie wartościowania metrum i rytmu w liryce: przymus rytmiczny dokonuje przekształcenia języka i poszerza zakres wyobrażeń (P. Valéry, A. Béguin, M. Jastrun), jest przejawem egocentrycznego zubożenia (M. Bachtin, E. Lévinas). J. Baudrillard w rytmie poetyckim upatruje istotną i rzadką współcześnie właściwość, która umożliwia proces symbolicznej wymiany signifiant. S. Heaney i J. Łukasiewicz podkreślają cenną zdolność liryki do przetwarzania rytmu historii i rytmu osobistego przeżycia w subiektywną postać wiersza. Rozdział pierwszy ukazuje proces kształtowania się problematyki rytmu w okresie modernizmu, w czasie głębokich przemian cywilizacyjnych w Europie. Na nowoczesny sposób pojmowania kategorii rytmu wpływ miały między innymi przemiany w muzyce dopuszczające postać rytmu swobodnego: operowanie techniką „figur rytmicznych” (C. Debussy), wprowadzanie „tempo rubato” (I. Strawiński), tworzenie kompozycji aleatorycznych z polimetryczną postacią rytmu (W. Lutosławski). Kategoria rytmu znalazła się także w kręgu zainteresowania filozofów. Odgrywała ona istotną rolę w poglądach H. Bergsona, który mówił o rytmie kosmicznym, a także w filozofii F. Nietzschego, w jego koncepcji rytmu „pra-jedni”. W literaturze nowoczesne pojęcie rytmu wywodzone jest z artystycznych założeń E. A. Poe, do których nawiązywali symboliści. Koncepcja rytmu wewnętrznego dzieła literackiego, uzyskiwanego drogą kombinatoryki elementów brzmieniowych i rytmicznych języka, rozwijana była w poezji Ch. Baudelaire’a, A. Rimbauda i S. Mallarmé’go. Kontynuację ich dokonań w zakresie rytmu przyniosła twórczość P. Valéry’ego, który dążył do uzyskania rytmu umuzycznionego, oraz T. S. Eliota, postulującego tworzenie formy lirycznej w oparciu o rytm frazy muzycznej. Kształtowaniu się problematyki rytmu w Polsce towarzyszyła dyskusja na temat pochodzenia i funkcji rytmu, tocząca się między poetami Awangardy Krakowskiej a Bolesławem Leśmianem. W awangardowych wystąpieniach programowych poeci „Zwrotnicy” domagali się odrzucenia tradycyjnej, metrycznej formy liryki i nowoczesnego podejścia do kategorii rytmu w postaci rytmu „rozkwitania” (T. Peiper) i rytmu unistycznego (J. Przyboś). B. Leśmian, autor szkicu „Rytm jako światopogląd”, pozostawał wierny melicznej tradycji poezji, w której rytmowi przypisywał źródłowe i transcendentne znaczenie w akcie twórczym. Najważniejsze ugrupowanie poetyckie skupione wokół czasopisma „Skamander”, odwołując się do badaczy literatury, opowiadało się, podobnie jak Leśmian, za wielowiekową tradycją metrycznej formy liryki. Ostatni głos w tej dyskusji przypadł T. Różewiczowi, który po zakończeniu drugiej wojny światowej mówił o niemożności powrotu do dawnych źródeł liryki i ogłaszał kres melicznej tradycji poezji. Twórczość Cz. Miłosza, J. M. Rymkiewicza i S. Barańczaka, postrzegana w kontekście tych spolaryzowanych stanowisk, była poszukiwaniem indywidualnego wyrazu artystycznego, ale i próbą ocalenia związków z tradycją. Rozdział drugi poświęcony jest twórczości Czesława Miłosza. Interpretacje tekstów, skupione na analizie świadomości rytmu, ukazują trzy wymiary, w których ujawnia się obecność rytmu: przejawia swą aktywność w otaczającym świecie, jest elementem poetyki tekstu oraz wnosi perspektywę metafizyczną. W liryce Miłosza zaświadczającej o ulotności i przemijaniu, w której słychać „szum heraklitejskiej rzeki”, wielokrotnie wyrażane jest przeświadczenie o przenikającym całość istnienia rytmie Natury, któremu podlega człowiek w swej egzystencji. Jednocześnie rytm ten odczuwany jest przez człowieka immanentnie w głębi ciała w postaci pulsu krwi. W sztuce poetyckiej Miłosz, zgodnie z formułą Stanisława Balbusa, prowadzi „walkę z wierszem”, w której rytm odgrywa zasadniczą rolę. Staje się on źródłem nieustannego napięcia tworzącego się między rytmiczną inkantacją głosu dajmoniona a deziluzyjną świadomością współczesnego twórcy. Rytm wiersza i rytm wyobraźni ukazany jest także przez Miłosza w uzależnieniu od rytmu ciała i pulsu krwi. Obecne w wierszach symboliczne znaczenie rytmu krwi ukazuje związki jego twórczości z mistycznymi poematami Williama Blake’a i Oskara Miłosza. Odczytywane w tym kontekście utwory Miłosza ujawniają mistyczne źródła jego świadomości rytmu, które wiążą się ponadto z koncepcją apokatastasis. W rozdziale trzecim analiza świadomości rytmu w poezji Jarosława Marka Rymkiewicza ukazuje dynamiczny charakter twórczości tego poety. Jego koncepcja klasycyzmu, odwołująca się do pojęcia tradycji literackiej Eliota i archetypów Junga, nadawała oniryczne znamię tworzonej przez niego poezji. „Rytm wiersza jest rytmem snu” – pisał Rymkiewicz. Interpretacje wierszy tej wczesnej fazy jego pisarstwa ukazują kreację onirycznej świadomości podmiotu mówiącego oraz formotwórczą funkcję rytmu. W kolejnym etapie twórczości lirycznej Rymkiewicz odwołuje się do praktyk idiomu konwencjonalnego. Poezja zostaje oparta na silnych związkach intertekstualnych, gdzie rytm staje się mediatorem relacji międzytekstowych. Interpretacje wierszy odwołujących się do idiomu barokowego i romantycznego ukazują zawsze semantyczny aspekt rytmu. Ostatni jak dotąd etap twórczości Rymkiewicza powołuje oniryczną przestrzeń ogrodu, w której ukazane są najbardziej istotne aspekty egzystencji: przemijanie i śmierć. Życie wszelkich istnień ujęte jest jako danse moriendi toczące się w rytmie walca i ländlera. Analizie poetyckiej formy utworów uwidacznia, jak w rytmie wiersza zapisany zostaje rytm egzystencji. Rozdział czwarty poświęcony jest problematyce rytmu w amerykańskich wierszach Stanisława Barańczaka. Rytm staje się tu zagadnieniem poetyki tekstu, ale, jak ukazują interpretacje utworów, okazuje się także immanentną własnością świata doświadczaną przez człowieka za pomocą rytmu serca i pulsu krwi. Świadomość tego faktu umyka uwadze współczesnego człowieka, który pogrążony jest w chaosie codzienności. Współczesna cywilizacja odbiera poczucie ładu świata i uniemożliwia stan eurytmii. Jedynie utwór poetycki, podobnie jak muzyka, za pomocą rytmu i formy stwarza oraz nadaje postać światu i momentalnie przywraca wrażenie ładu świata.