Villanella. Od Anonima do Barańczaka

Abstract

Villanella, jako gatunek liryczny wywodzący się z renesansowych Włoch, początkowo towarzyszyła dworskiej muzyce i tańcom. W XX wieku podejmowana był przez takich pisarzy, jak: J. Joyce, W. H. Auden, D. Thomas, T. Roethke, S. Plath, E. Bishop, J. Merrill. W literaturze polskiej wydarzeniem stały się villanelle napisane przez Stanisława Barańczaka, który gruntownie zapoznawał się z tym gatunkiem w trakcie pracy translatorskiej. Dawne teksty szesnastowiecznych anonimowych twórców zapisywane pod notacją muzyczną villanelli wyznaczyły z czasem reguły tego gatunku. W pierwszej chwili villanella sprawia wrażenie utworu o bardzo prostej, wręcz banalnej w swej oszczędności i powtarzalności budowie. Ale w istocie jej ograniczona, skondensowana, wręcz minimalistyczna forma o wyraźnie skodyfikowanych zasadach, kryje niemałą trudność. Wymaga bowiem niezwykłej finezji intelektualnej zarówno w podjęciu tematu, jak i w jego ukształtowaniu formalnym. Z pewnością pozostaje jedną z najbardziej wymagających i skonwencjonalizowanych form wypowiedzi lirycznej. Wywodzi się z naśladownictwa ludowych pieśni tanecznych i ta jej muzyczna natura akcentuje swoją obecność do czasów współczesnych. Forma opiera się na przemiennej, nawrotowej cyrkulacji wersów, stąd bywa porównywana do fugi. Współdziałanie przeplatających się tematów – refrenów wytwarza swoisty rytm repetycji, który sprawia wrażenie uczestnictwa w tanecznym kręgu powtórzeń i nawrotowym ruchu słów i myśli. Początkowo złożony, słowno-muzyczny charakter villanelli z czasem zaczął rozdzielać się na dwie odrębne dziedziny – muzyczną i liryczną, z których każda utworzyła własną historię. Równolegle do tych zmian ewolucja ujawniła jeszcze jedną, istotną przemianę. Dawna wesoła, taneczna piosenka o tematyce miłosnej, w dwudziestym wieku nabrała charakteru przede wszystkim pieśni funeralnej. Książka podejmuje analizę tej interesującej, wciąż na nowo wytwarzającej się relacji wzajemnych odniesień pomiędzy aktualnym czasem, a tak błyskotliwą i skomplikowaną formą jaką jest villanella. Praca podzielona jest na dwie części. W pierwszej prezentowana jest skomplikowana poetyka tego gatunku, którego forma wywodzi się z villanelli Jeana Passerata J’ay perdu ma Tourterelle napisanej w 1574 roku. Następnie ukazana jest historia villanelli od jej włoskich początków, przez kontynuacje w Polsce, we Francji, Anglii, a także w Ameryce. Kolejny rozdział przedstawia najważniejsze villanelle znajdujące się w dorobku XX-wiecznych pisarzy od Jamesa Joyce’a do Rachel Hadas. Część druga pracy zawiera cztery interpretacje villanelli Stanisława Barańczaka: Co mam powiedzieć; Debiutant w procederze; Powiedz, że wkrótce; Płakała w nocy, ale nie jej płacz go zbudził.