Immanence et transtextualité dans l'œuvre romanesque de Robert Lalonde

Abstract

Dzieło quebeckiego pisarza i aktora Roberta Lalonde’a (ur. 1947), składające się obecnie z około dwudziestu powieści, zbiorów nowel, esejów i dramatów, wiązane bywa z częściowo indiańskimi korzeniami artysty. W niniejszej książce proponowane jest inne ujęcie twórczości Lalonde’a, oparte na udowadnianej w pracy hipotezie, że tym, co w różnych proporcjach wspólne dla wszystkich utworów pisarza, jest świadome współzastosowanie dwóch pozornie wykluczających się składników: immanencji (immanentyzmu) i transtekstualności. Immanencja jest tu rozumiana jako przede wszystkim przekonanie, że nie istnieją żadne zaświaty, zaś życie należy chłonąć tu i teraz w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, odrzucając, na ile się da, wszelkie ideologie, które zgodnie z tradycją francuskiego Renesansu i klasycyzmu uważane są za ekrany przesłaniające rzeczywistość. To zdecydowane odrzucenie religii, ale także ideologii o proweniencji politycznej jest po części odrzuceniem modelu edukacji, któremu został poddany pisarz, należący do ostatniego pokolenia wychowanego w katolickim getcie „la Grande noirceur”. Stąd w dziele Lalonde’a tak wiele parodystycznej transgresji pojęć religijnych, jak komunia, hostia, ziemski raj, przemienienie. Transtekstualność to termin wprowadzony w 1982 roku przez G. Gene e’a na określenie wpływu, jaki na określone dzieło wywarło inne dzieło, wcześniej napisane. Oryginalność twórczości R. Lalonde’a polega na sprzęgnięciu tych dwóch składników. Świat jest przez jego postaci przeżywany w bezpośrednim zmysłowym odczuciu, a wrażenie bezpośredniej wspólnoty z naturą wzmagają wspomnienia tekstów, które o tego typu kontakcie z naturą napisali już inni. To emblematyczne dla powieści Lalonde’a sprzężenie staje się szczególnie widoczne w jego ars poetica, jaką jest Le Monde sur le flanc de la truite z 1997 roku, esej noszący podtytuł „zapiski o sztuce patrzenia, czytania i pisania”. Te trzy elementy uznać wypada niemal za składniki heglowskiej triady: teza (postrzeganie świata) – antyteza (lektura dzieł poprzedników) – synteza (własna twórczość zespalająca na wyższym poziomie przetworzone we wzajemnej interakcji postrzeganie i czytanie). Praca składa się z siedmiu rozdziałów, z których cztery poświęcone są powieściom należącym tematycznie do cyklu nazywanego tu umownie rodzinno- -inicjacyjnym. Są to: Le Dernier Été des Indiens, Que vais-je devenir jusqu’à ce que je meure ?, Le Fou du père et Sept Lacs plus au Nord. W powieściach tych dominują nawiązania do wariantywnie rozpatrywanej sytuacji rodzinnej narratoraprotagonisty, którego po części utożsamiać można z pisarzem. Trzy kolejne rozdziały zawierają omówienia powieści, których fabuła i przesłanie skupiają się na sprawach natury bardziej formalnej i mniej osobistej: dialektyce allotekstu, wokół którego obudowywany jest autotekst, fantazyjnej i subiektywnie zmitologizowanej próbie ukazania procesu kształtowania się quebeckiej poezji współczesnej czy wreszcie na procederze zawłaszczenia dzieła i osoby mistrza, jakim w tym przypadku jest Marguerite Yourcenar, uczyniona postacią powieści Lalonde’a. Omawianymi w tych rozdziałach utworami są: L’Ogre de Grand Remous, Le Petit Aigle à tête blanche oraz Un jardin entouré de murailles. W twórczości stapiającej w jedno naturę i opisującą ją literaturę Lalonde odwołuje się do swych mistrzów, na czele których bezsprzecznie stoi Jean Giono. Obok samotnika z Manosque w osobistym panteonie pisarza – oprócz zamieszkałej w Ameryce francuskojęzycznej Yourcenar i niemal wszechobecnego Charlesa Perrault, twórcy niepokojącego Tomcia Palucha – znaleźć można z jednej strony pisarzy francuskich, takich jak André Gide i Jean Genet, orędowników żarliwej egzystencji i wyzwolenia z więzów fałszywej moralności, z drugiej zaś amerykańskich pisarzy, cenionych przez Lalonde’a nie tylko jako piewcy bezpośredniego związku człowieka z naturą: Annie Dillard, Barry Lopez, Flannery O’Connor, Emily Dickinson, a w głębszej perspektywie także John Steinbeck czy Sylvia Plath. Literatura, a przede wszystkim poezja, są jedynym ekranem transformującym rzeczywistość, który akceptuje, a nawet przyzywa Lalonde, świadom, że bezpośrednie, a zatem niewerbalne i zmysłowe przeżycie świata, wzbogaca się i doprecyzowuje, a przede wszystkim staje się przekazywalne, gdy przepuści się je przez werbalny filtr estetyczny, w jego mniemaniu bowiem nie jest to ekran zniekształcający, lecz wręcz przeciwnie - kanał pozwalający na wierny przekład i sublimację awerbalnych doznań. Twórczość Lalonde’a jest więc rozpięta między naturą a biblioteką, które artysta usiłuje stopić i uszlachetnić w akcie tworzenia. Emblematycznym dla jego twórczości obrazkiem jest scena z eseju Le Monde sur le flanc de la truite, w której siedząc na trawie i zmagając się z kwietniowym wiatrem autor czyta opowieści przyrodnicze Barry’ego Lopeza, usiłując zapisać własne odczucia odnoszące się do otaczającego świata i wspierając się zapiskami swego poprzednika. Lalonde stroni jednak od powtórzeń. Każdy analizowany w niniejszej pracy utwór w swoisty sposób realizuje tę myśl przewodnią, zdając sprawę z aktualnego stanu świadomości pisarza, z jego zainteresowań, ważnych w danym momencie wspomnień i lektur, a bywa, że i obsesji. Oryginalna materia tych poszczególnych stanów zapisanych w kolejnych powieściach stanowi treść szczegółowych analiz, częstokroć pionierskich wobec niewielkiej liczby opracowań tego mało badanego dzieła.