Expressing obligation in Old English : constructions with pre-modal and lexical verbs

Abstract

Celem niniejszej monografii jest charakterystyka przymusu wyrażanego za pomocą czasowników dostępnych w tekstach staroangielskich. Zagadnienie to naturalnie wpisuje się w rozważania na temat modalności, jej semantycznej natury i urzeczywistnienia w języku. Punktem wyjścia jest lokalizacja przymusu w teoriach modalności, wyodrębnienie czasowników będących przedmiotem badań oraz sprecyzowanie miarodajnej metody pozwalającej na porównanie przymusu charakterystycznego dla każdego z czasowników. Pojęcie przymusu, a raczej szersze pojęcie konieczności, którego przymus jest integralną częścią, staje się obok możliwości, fundamentem koncepcji modalności LYONSA (1977). Wyodrębnienie przymusu w tym i innych ujęciach modalności sprowadza się do przyjrzenia się konieczności nieepistemicznej, która obejmuje konieczność zewnętrzną, konieczność wewnętrzną, a także pozwolenie/ zakaz. Pozwolenie/zakaz, choć formalnie przynależą do możliwości nieepistemicznej, są także w centrum mojego zainteresowania dzięki pozostaniu w logicznej zależności z koniecznością. Stojąc na stanowisku, iż konieczność, podobnie jak inne znaczenia modalne, realizuje się przede wszystkim w znaczeniu czasowników, w dalszej części pracy koncentruję się na dwóch grupach czasowników staroangielskich: pięciu czasownikach premodalnych i jedenastu czasownikach leksykalnych. Znacznie większy nacisk położony jest na analizę znaczeń czasowników pre-modalnych, które — morfologicznie zaklasyfikowane jako czasowniki przeszło-teraźniejsze — są zalążkiem systemu modalnego w późniejszym angielskim w rozumieniu PALMERA (2003). Przystępując do badań znaczeń wyodrębnionych czasowników, przyjmuję następujące założenie: znaczenia modalne tworzą zbiory nieostre (zob. COATES 1983), co oznacza, iż w danym wypadku znaczenie czasownika może mieć cechy desygnujące go bliżej centrum zbioru bądź bliżej peryferii zbioru. Centrum znaczenia konieczności daje się określić przez zbiór cech, m.in. siłę nacisku wywieranego przez antagonistę (źródło nacisku) na agonistę (osobę poddaną naciskowi) (zob. TALMY 2000), stopień subiektywności znaczenia, określenie czy w danym przypadku mamy do czynienia z kontekstem performatywnym czy też nie. Stosując wskazane parametry w części badawczej, dochodzę do wniosku, że system wyrażania przymusu za pomocą czasowników premodalnych dopiero się wykształca. Spośród pięciu czasowników premodalnych, jedynie sceal ze względna konsekwencję używany jest performatywnie, subiektywnie, wyrażając znaczną siłę nacisku wygenerowaną przez antagonistę. Podobnie jak w wypadku pozostałych czasowników premodalnych, przykłady użycia sceal ze znaczeniem konieczności zewnętrzenej tworzą kontinuum rozciągające się od centrum do peryferii. Dwa czasowniki, agan i mot wykazują cechy świadczące o początkowym etapie funkcjonowania ze znaczeniem konieczności zewnętrzenej: sporadycznie pojawiają się w kontekstach performatywnych i w zależności od konkretnego przypadku, wykazują znaczne wahania pomiędzy słabszą a mocniejszą siłą nacisku. Podstawową różnicą w użyciu czasowników premodalnych i leksykalnych jest większa precyzja konieczności czasowników leksykalnych, które również częściej wyrażają konieczność narzuconą przez zindywidualizowanego raczej niż zinstytucjonalizowanego antagonistę. Część badawcza niniejszej pracy opiera się na badaniu tekstów staroangielskich zebranych w korpusach elektronicznych. Wykorzystane zostały dwa różne korpusy tekstów: The Old English Part of The Helsinki Corpus i The Dictionary of Old English Corpus.