Abstrakt: | Celem książki jest możliwie najszersze przedstawienie pojęcia twarzy. Omawiane zagadnienie
obejmuje zarówno elementy wynikające z fizycznego aspektu twarzy, jak i te związane z jej
socjokulturowymi uwarunkowaniami. Mimo że moim zamiarem jest szeroka i gruntowna
prezentacja pojęcia, za kwestię kluczową uznałam rolę, jaką odgrywa twarz w interakcjach społecznych.
Stykając się z ludźmi, musimy zawsze brać pod uwagę:
• twarz jako część ciała, z jej cechami stałymi i mimiką;
• twarz rozumianą jako wizerunek własny, jaki każdy człowiek tworzy na potrzeby danej interakcji
społecznej.
Kulturowy wymiar pojęcia twarzy umożliwia interpretację różnorodnych zachowań ludzkich —
zarówno językowych, jak i pozajęzykowych. Tłumaczy również relacje międzyludzkie, które
kształtują treść pojęcia twarzy specyficzną dla danej kultury.
Kategoria twarzy znajduje się w centrum zainteresowania wielu dyscyplin naukowych,
a w szczególności nauk społecznych: antropologii kulturowej, studiów nad komunikacją (międzykulturową),
psychologii (w szczególności psychologii społecznej) oraz socjologii. Twarz jest przedmiotem
dociekań filozoficznych. W medycynie traktowana jest jako część ciała ludzkiego, poprzez
którą ujawnia się choroba. Rysy twarzy — jako oznaki natury przestępczej — interesują również kryminologów.
Powstała nawet „nauka” poświęcona twarzy — fizjonomia. Twarz jako wizerunek własny
stała się jednym z głównych przedmiotów socjolingwistycznych badań nad uprzejmością. Obecność
omawianego pojęcia w tak wielu dziedzinach badań jest wystarczającym uzasadnieniem przyjęcia
perspektywy interdyscyplinarnej.
Twarz nie była dotąd tematem „popularnym” wśród polskich uczonych. Istnieje zaledwie kilka
publikacji omawiających to zagadnienie. Zupełnie natomiast brak opracowań dotyczących polskiego
rozumienia pojęcia twarzy. Niniejsza rozprawa ma tę lukę wypełnić.
Książka składa się z pięciu rozdziałów oraz wniosków końcowych. Rozdział pierwszy, zatytułowany
„Kognitywne studium pojęcia TWARZY w języku angielskim i polskim”, poświęcony jest
ogólnej prezentacji pojęcia, poprzedzonej semantyczną analizą angielskiego słowa face i polskiego
słowa twarz. W oparciu o założenia językoznawstwa kognitywnego, TWARZ przedstawiona została
jako kategoria radialna. W drugiej części rozdziału podjęto próbę kognitywnej analizy metafor i metonimii
TWARZY występujących w kulturze anglojęzycznej oraz polskiej.
Rozdział drugi, „Twarz jako część ciała”, prezentuje twarz w kategoriach funkcji, jakie pełni
ona w życiu człowieka. Rozważany jest wpływ jej wyglądu na relacje z innymi ludźmi i na
ogólnie pojętą jakość życia. Ta specyficzna część ciała przez wieki wzbudzała wielkie zainteresowanie,
stając się przedmiotem analizy różnych dziedzin naukowych i pseudonaukowych. Różnie
też postrzegano i interpretowano twarz w poszczególnych kulturach. Rozdział ten stanowi anali-zę najczęściej występujących sposobów pojmowania twarzy w wielu dziedzinach wiedzy i w różnych
kulturach.
Pozostałe rozdziały traktują o twarzy jako o wizerunku własnym, który jest kreowany
w trakcie interakcji społecznej. Analiza społecznego aspektu kategorii twarzy wymagała przede
wszystkim rozpatrzenia pojęcia jaźni (self). Nie bez przyczyny bowiem mówi się, że „ja”
uzewnętrznia się poprzez twarz. Rozdział trzeci przedstawia jaźń w różnych perspektywach:
psychologicznej, socjologicznej i filozoficznej. Pojęcie jaźni stanowi centralny punkt wielu teorii
społecznych tłumaczących złożoność doświadczenia ludzkiego oraz zachowań w trakcie interakcji
społecznej. Dla pełnego zrozumienia pojęcia jaźni istotne jest również zrozumienie relacji między
jaźnią a ciałem.
Rozdział czwarty przedstawia twarz jako pojęcie w potocznym jego rozumieniu. Twarz jako
konstrukt społeczny skorelowana tu jest z innymi pojęciami pokrewnymi, istotnymi dla relacji międzyludzkich,
takimi jak godność, honor i moralność. Rozumienie pojęcia twarzy oraz zachowania
społeczne z niego wynikające podlegają zróżnicowaniu kulturowemu. Dlatego też rozdział ten omawia
pojęcie kultury oraz wybrane jego modele, które dostarczają kryteriów niezbędnych do interpretacji
tych zachowań. Kultura i doświadczenie kulturowe mają silny wpływ na hierarchię
wartości, sposób myślenia oraz relacje społeczne, kształtują one społeczne i indywidualne „ja”, jak
również twarz (wizerunek własny). Główny element tego rozdziału stanowią analizy rozumienia pojęcia
twarzy w trzech różnych kulturach oraz związanych z tym rozumieniem zachowań społecznych.
Jako pierwsze przedstawiono chińskie rozumienie twarzy, gdyż Chiny uważane są za
pierwotne źródło tego pojęcia. Twarz chińską zaprezentowano na podstawie literatury socjologicznej
i językoznawczej. Pozostałe dwie analizy — wykorzystujące materiał empiryczny zgromadzony
przez introspekcję, obserwację uczestniczącą, wywiad oraz ankiety przeprowadzone w Stanach
Zjednoczonych i w Polsce — dotyczą twarzy angloamerykańskiej i twarzy polskiej. Każda z analiz
poprzedzona jest opisem charakteru danej kultury, specyfiki relacji międzyludzkich w niej panujących
oraz roli wyrazu twarzy (w szczególności uśmiechu).
Rozdział piąty poświęcony jest teoriom dotyczącym pojęcia twarzy. Na wstępie omówione
zostały podstawowe pojęcia teorii interakcji społecznej Ervinga Goffmana (np. 1955, 1959, 1967)
wybitnego socjologa amerykańskiego, który jako pierwszy potraktował pojęcie twarzy jako
przedmiot badań naukowych. Oryginalne idee Goffmana, a w szczególności jego ujęcie twarzy,
stały się inspiracją badań w różnych dziedzinach, takich jak psychologia społeczna, socjologia,
studia nad komunikacją międzykulturową czy socjolingwistyka. Przegląd głównych teorii twarzy
oraz teorii uprzejmości i komunikacji, w których twarz odgrywa centralną rolę, począwszy od
teorii uprzejmości Brown i Levinsona (1987), stanowi kolejny element tego rozdziału. Podrozdział
„Model Twarzy Kulturowej — podejście do interpretacji i zarządzania twarzą” stanowi wkład
własny autorki w dyskusję na temat teoretycznego pojęcia twarzy. Rozdział kończą rozważania nad
możliwościami zastosowania Modelu do analizy interakcji społecznych w kulturze
angloamerykańskiej i polskiej. Uwagi końcowe zawierają wnioski dotyczące charakteru pojęcia twarzy. |