Between the Orient and the Occident : transformations of "The Thousand and One Nights"

Abstract

Przedmiotem pracy Pomiędzy Orientem a Okcydentem: przeobrażenia „Księgi tysiąca i jednej nocy” jest proces literackich, (między)kulturowych oraz gatunkowych przekształceń, jakim poddana została Księga. Chronologiczne spojrzenie na analizę owych metamorfoz obejmuje datowany na około IX w. n.e. etap powstawania Księgi, jej istnienie w kulturze oralnej krajów arabskich, kolejne arabskie edycje dzieła oraz pierwsze tłumaczenia na języki europejskie dokonywane w XVIII i XIX w. Jedna z tez niniejszej książki zawiera się w założeniu, że Księga tysiąca i jednej nocy poddawana jest procesowi niekończących się przekształceń, stąd kolejnym omawianym etapem transformacji jest istnienie Księgi jako intertekstu w kulturach współczesnych. Niesłabnąca fascynacja Księgą tysiąca i jednej nocy przekłada się na popularność tego dzieła i jego przenikanie zarówno do kultury wysokiej, jak i masowej, na co wskazuje fakt, że Tysiąc i jedna noc obecna jest nie tylko we współczesnej prozie, ale również muzyce, sztuce i filmie. Książka skupia się na prześledzeniu zmian, jakim poddane zostały tzw. Baśnie tysiąca i jednej nocy, natomiast w szerszym kontekście stanowi również studium badające trajektorie zmieniających się relacji pomiędzy kulturą Wschodu i Zachodu. Z uwagi na złożoność i polifoniczność tłumaczeń, a również mitologizację, której obiektem stały się opowieści tysiąca i jednej nocy, Księga i jej współczesne permutacje analizowane są w kontekście dialogu kultury brytyjskiej z Orientem. Autorka wykazuje, że w świadomości kultury Zachodu Księga wciąż jeszcze istnieje jako kulturowo uwarunkowany konstrukt, stanowiąc uosobienie koncepcji Innego, który nadal funkcjonuje w dychotomicznej relacji z Pierwszym. Odrzucając owo myślenie binarnymi opozycjami, autorka podważa zmitologizowaną wizję Księgi, która zazwyczaj przybiera w wyobrażeniach człowieka Zachodu postać egzotycznego zbioru baśni czy też opowiadań ludowych. Księga tysiąca i jednej nocy to dla wielu czytelników synonim tajemniczego i zarazem magicznego Orientu; Orientu, który, będąc pełnym nienasyconych seksualnie kobiet haremu, wciąż uwodzi niezliczonymi opowiadaniami Szeherezady oraz bogactwem występujących w tym utworze postaci i motywów. Co więcej, fascynująca różnorodność wersji oraz tłumaczeń tego wyjątkowego dzieła, złożony proces jego powstawania, (między)kulturowe usytuowanie oraz mnogość nawiązań do tradycji Księgi w literaturze współczesnej, dla wielu czytelników pozostają nieznanymi. Analiza Księgi jako intertekstu w literaturach współczesnych pozwala na zestawienie zachodniej wizji Orientu z jego wizerunkiem obecnym w twórczości pisarzy anglojęzycznych, którzy wywodzą się głównie z byłych brytyjskich kolonii. Takie zestawienie pozwala na poszerzenie spektrum recepcji Księgi, rewizję dialogu z Orientem, a w konsekwencji niesie za sobą wyłonienie się nowej kategorii – Trzeciego, który, nie będąc ani Piewszym, ani Innym, wpisuje się we współczesną sytuację kryzysu i hybrydyzacji tożsamości. Książka składa się z trzech rozdziałów. Dla przejrzystości oraz spójności wywodu każdy z nich podzielony został na cztery części, co daje w sumie dwanaście odrębnych analiz, których lejtmotywami są idee lustra i cykliczności oraz sam proces transformacji. Rozdział pierwszy koncentruje się na zagadnieniach powstania, tłumaczeń oraz gatunkowej przynależności Księgi. Analizując „nomadyczność” omawianego dzieła, jego (między)kulturowe usytuowanie na styku Orientu i Okcydentu, funkcjonowanie jako abjectu w rozumieniu Julii Kristevy, a także niedoceniony przez krytyków wpływ, jaki europejskie tłumaczenia Księgi miały na rozwijający się dyskurs opisanego krytycznie przez Edwarda W. Saida „orientalizmu”; autorka wykazuje, że Księga tysiąca i jednej nocy może być określona jako gatunek literacki sui genesis. Wniosek ten przekłada się bezpośrednio na stanowisko metodologiczne przyjęte w pracy. Odrzuciwszy jednowymiarowe i banalizujące spojrzenia na dzieło, autorka próbuje w swojej interpretacji połączyć studia kulturowe z komparatystyką literacką, promując idee interdyscyplinarnej analizy Księgi. W rozdziale drugim, na podstawie wybranych tłumaczeń Księgi tysiąca i jednej nocy, autorka porównuje i poddaje analizie najważniejsze aspekty utworu, jakimi są: narracja ramowa, kluczowa rola Szeherezady, tożsamość kobiety Orientu oraz proces opowiadania (ang. story-telling) rozumiany jako sztuka uwodzenia. Odnosząc się do Derridiańskiego pojęcia parergonu, autorka udowadnia, że opowieść ramowa Księgi w sposób zdecydowany różni się od konwencjonalnej narracji tego typu. Uwaga czytelnika skierowana zostaje również na sposób funkcjonowania opowieści ramowej tak wewnątrz, jak i na zewnątrz dzieła, w szczególności zaś uwypuklona zostaje niebagatelna rola odgrywana przez ową ramę narracyjną w całym cyklu opowieści Tysiąca i jednej nocy. Fascynująca badaczy takich jak Roman Ingarden oraz Wolfgang Iser tożsamość Szeherezady stanowi kolejny wątek rozważań w książce. Autorka ukazuje drastyczny, ale jednocześnie fascynujący, proces kulturowego warunkowania reprezentacji Szeherezady, którego rezultatem jest polifoniczność w wytwarzaniu jej wizerunków. Obrazy Szeherezady oraz innych budzących fascynację postaci kobiecych, które możemy znaleźć w analizowanych tłumaczeniach, stanowią uosobienie zachodniego mitu kobiety Orientu. Odnosząc się do refleksji krytycznych Homiego Bhabhy, który wykazał ambiwalencje dyskursu kolonialnego (obecną w nim potrzebę istnienia „rozpoznawalnego” Innego), oraz w nawiązaniu do teorii postkolonialnej Gayatri C. Spivak; autorka ukazuje mechanizmy kształtujące postrzeganie Księgi oraz tożsamości kobiety Orientu. Owe wizerunki zostają zdekonstruowane, ponieważ, jak wykazuje autorka, stanowią tylko zideologizowane fantazje. W końcowej części drugiego rozdziału ukazana została wielowymiarowość narracji Księgi tysiąca i jednej nocy w kontekście samego procesu opowiadania rozumianego jako wielopoziomowe uwodzenie czytelnika. W rozdziale trzecim autorka przedmiotem swojej refleksji badawczej czyni funkcjonowanie Księgi jako intertekstu w kulturach współczesnych. Czytelnik wprowadzony zostaje w swoisty labirynt, który tworzą nawiązania, transfiguracje oraz próby ponownego pisania i odczytywania samej Księgi. W początkowym fragmencie trzeciego rozdziału autorka uzasadnia również kryteria, którymi kierowała się przy wyborze powieści nawiązujących do tradycji Tysiąca i jednej nocy. Złożony kształt występujących w tych utworach tożsamości Szeherezad(y) poddany zostaje dogłębnej analizie, która jednak wolna jest od odwołań czy porównań do Pierwszego utożsamianego z kulturą Zachodu. Wyłaniający się ze współczesnego pisarstwa anglojęzycznego obraz haremu i odalisek również stanowi tu przedmiot analizy. Część końcowa trzeciego rozdziału to próba scalenia całej rozprawy. Autorka, analizując współczesne powieści i nawiązując jednocześnie do tradycji narracyjnych Księgi, zamyka swoją dysertację, sugerując jednak nieskończoność procesu przeobrażeń samej Księgi tysiąca i jednej nocy. Dzieło to zostaje bowiem umieszczone w kontekście nieustających prób konstruowania go na nowo za pomocą współczesnych metafikcji i metanarracji.