Kształtowanie się klasy polskich przyimków wtórnych

Abstract

Powstanie przyimków należy wiązać się z zachodzącymi zmianami składniowymi: przede wszystkim z powolnym zanikaniem funkcji semantycznych przypadków. Już w staropolszczyźnie, jak zaznacza Z. Kempf (1978: 130—131), owa syntetyczność składni ma w dużej w mierze charakter archaiczny. W takim też kontekście interesująca nas część mowy musi być omawiana. Przyimki wkraczały w obszar zarezerwowany pierwotnie jedynie dla przypadków fleksyjnych. Przejmowały ich funkcje lub może lepiej byłoby powiedzieć: współfunkcjonowały z nimi. Tworzył się w ten sposób nowy typ składni (powiązań składników zdania), choć na pewno nie był prostszy. Nowa krystalizująca się klasa wyrazów nie eliminowała fleksji, a jedynie w znacznym stopniu ograniczała jej funkcję. Pojawienie się przyimków właściwych uruchomiło proces, którego skutki do dziś widzimy, proces, który polegał (powinnam napisać: polega) na ciągłym rozbudowywaniu leksykalnych wyznaczników relacji składniowych. Z czasem przyimki pierwotne okazały się niewystarczające z wielu względów, nie tylko dlatego, że same były wieloznaczne (wielofunkcyjne), ale dlatego, że zmienił się kontekst składniowy. Z jednej strony dostrzegamy coraz wyraźniejszy zanik składni syntetycznej, np. w XVIII wieku ginie wiele dawnych form narzędnikowych występujących jako np. okolicznik miary, sposobu, przyczyny, celu (Bajerowa 1964: 150—151). Z drugiej — coraz większą rolę odgrywa silna presja do tworzenia analityzmów, a także coraz większa potrzeba precyzyjnego wyrażania relacji syntaktycznych.