The dramatic potential of time in Shakespeare

Abstract

Przedmiotem rozprawy jest rola sposobów przedstawienia czasu w konstruowaniu akcji dramatycznej. Wstępnie odróżnia się naśladowanie przepływu czasu od językowych sposobów przedstawienia i konstrukcji czasu. Zasadnicza teza wyjściowa brzmi, iż tzw. czas przedstawiony w dramacie służy budowaniu napięcia dramatycznego o różnym charakterze i natężeniu. Wykorzystano rozwiązania proponowane w literaturze anglosaskiej (tezy Emrysa Jonesa o operatywnej, tj. dramatycznej wartości elementów świata przedstawionego), poszerzone o podstawowe dla problematyki czasu kategorie wypracowane w literaturze niemieckojęzycznej: kategoria „napięcia dramatycznego” (Putz), podwójności zapowiedzi i realizacji, czasowej niepełności świata przedstawionego. Proponuje się odmienne od dotychczasowego potraktowanie pewnych klasycznych zagadnień: jedność czasu, podstawowa jednostka akcji dramatycznej (sekwencja) wraz z kluczową kategorią ogniwa („mostku”, hook-up) oraz stosunek pomiędzy akcją (mimesis) i narracją (diegesis). Uwagę skupiono na współdziałaniu językowych elementów przedstawieniowych i ekspresywnych (ikonografia, retoryka, filozofia itd.) z elementami mimetycznymi akcji dramatycznej, takimi jak: stosunek świata bezpośrednio przedstawionego do świata pozascenicznego (onstage and offstage worlds), rola posłańca (kuriera) i listu, czasowa wartość mowy scenicznej. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy, wstępny, precyzuje pojęcie czasu w odniesieniu do dramatu. W rozdziale drugim podejmuje się próbę ukazania różnorodności językowych przedstawień czasu w utworach poetyckich Szekspira, w sonetach i poemacie Lukrecja. Czas jako źródło tematyki utworu wchodzi w interesujące związki wyższego rzędu z zasadą konstrukcji dzieła. Kolejne dwa rozdziały podejmują bezpośrednio problematykę wartości czasu w odniesieniu do konstrukcji akcji dramatycznej. Przeprowadzono analizę tematyczno-operatywną wartości czasu w wybranych dramatach: Stracone zachody miłości i Wszystko dohre, co się dobrze kończy jak również Makbet oraz Romeo i Julia. Pracę wieńczy rozdział poświęcony Burzy jako meta-dramatowi. Bibliografia zawiera obszerny dział zawierający pozycje dotyczące problematyki czasu u Szekspira. Czas jest niezbywalnym budulcem akcji. Z jednej strony czas staje się wielopostaciowym elementem świata przedstawionego. Wszystkie formy przedstawiania czasu otrzymują konkretną funkcję i wartość zależnie od ich usytuowania w sytuacji dramatycznej (sekwencji). Ponadto czas wywiera doniosły wpływ „zewnętrzny” jako czynnik regulujący mimetyczną stronę dramatu. Funkcja dramatyczna pozostaje w ścisłym związku z czasem dramatycznym wyznaczanym przez swoisty rytm akcji, tj. przez dynamiczne współdziałanie wszystkich dających się wyodrębnić składowych dramatu. Charakterystyczna dla Szekspira jest wyostrzona świadomość czasowych ograniczeń akcji dramatycznej. Świadomość ta nadaje tematyczną doniosłość komediom, które eksponują czasowość języka, a w szczególności dialogu scenicznego i poezji. W tragediach Szekspir czerpie obficie z różnorodnych możliwości personifikacji czasu oraz wykorzystuje wiele motywów związanych z tzw. czasem organicznym, tj. czasem charakteryzującym zachodzenie procesów naturalnych. Są to również wątki często przewijające się w jego poezji. Motywem wspólnym jest egzystencjalna wartość czasu w odniesieniu do uwarunkowań narzucanych zarówno przez rzeczywistość społeczną i historyczną, jak i przez biologiczną naturę człowieka.