Spectres of Shakespeare : appropriations of Shakespeare in the early English Gothic

Abstract

Rozprawa poświęcona jest zjawisku twórczej recepcji sztuk Williama Szekspira we wczesnym gotyku angielskim, lata 1764— 1800. Wpływy Szekspirowskie oraz gesty literackiego zawłaszczenia widoczne zarówno w powieści, jak i dramacie gotyckim analizowane są na szerokim tle obecności poety w osiemnastowiecznej kulturze angielskiej. Książka podzielona jest na pięć rozdziałów. W rozdziale wprowadzającym omawiane są kolejno konteksty historyczny i teoretyczny związane z gotykiem literackim. Sformułowany zostaje problem łączący się z tzw. szekspirowskim długiem, jaki przedstawiciele wczesnego gotyku literackiego zaciągnęli u tego poety. Omówiono metodologię zastosowaną do materiału historycznoliterackiego, będącego przedmiotem badań. Treść rozdziału drugiego stanowi zjawisko obecności Szekspira w osiemnastym wieku. Kolejno omawiane aspekty to: adaptacje i przetworzenia sztuk Szekspirowskich, sukcesywne wydania dzieł Szekspira i ponawiane wysiłki edytorskie z nimi związane, coraz intensywniejszy obieg twórczości poety w formie książkowej, zmieniające się krytyczne oceny dramaturgii Szekspirowskiej (jej stopniowe uniezależnienie od neoklasycystycznych wpływów francuskich), narodziny w drugiej połowie stulecia zjawiska idolatrii (które znalazło swoją kulminację w Jubileuszu Szekspirowskim, zorganizowanym w 1769 roku w Stratfordzie przez Davida Garricka), ideologiczne (partyjne i nacjonalistyczne) uwikłania Szekspira, wreszcie sposoby szeroko pojętej reprezentacji — zarówno twórcy, jak i dzieła, w formie scenicznej (z wyeksponowaną rolą i statusem aktora szekspirowskiego, w szczególności Davida Garricka, Philipa Kemble’a i Sary Siddons) oraz artystycznej (np. malarstwo inspirowane sztukami). W rozdziale drugim przewija się, jako swoista ilustracja zmieniającego się statusu Szekspira, wątek fałszerstwa dokonanego przez Williama Henry’ego Irelanda. Zdarzenie to i skandal w życiu kulturalnym Londynu końca osiemnastego wieku ukazane są w swoich wielorakich uwikłaniach. W rozdziale trzecim omawiana jest gotycyzacja poety, czyli to, jak Szekspir przed pojawieniem się i po pojawieniu się pierwszych dzieł zaliczanych do gotyku literackiego został przyswojony przez zmieniające się kanony literackie, które utorowały drogę do gwałtownego rozwoju gotyku w ostatniej dekadzie osiemnastego stulecia. W pierwszej części rozdziału mowa jest o fascynacji elementami nadprzyrodzonymi w sztukach Szekspira i funkcjach, jakie w tym aspekcie pełniły teatralne przedstawiania motywów nadprzyrodzonych w Hamlecie i innych sztukach. Gotyckość poety ukazana zostaje w odniesieniu do myśli krytycznej podkreślającej jego znaczenie i wypracowującej kluczowe dla nowej poetyki sposoby pojmowania takich pojęć, jak wzniosłość i geniusz poetycki. Kolejne pokolenia krytyków, poczynając już od Johna Drydena, a skończywszy na Nathanie Drake’u, wypracowują podłoże sprzyjające kształtowaniu się owej poetyki, gdzie siłą inspirującą oraz egzemplifikacją jest geniusz poetycki Szekspira. Towarzyszącą tym procesom praktykę poetycką omówiono na przykładzie poezji Williama Collinsa i Thomasa Graya z jej otwarciem się na wyobraźnię i świat nadprzyrodzony. W dalszych częściach rozdziału mowa jest o „manifestach”, czyli tekstach programowych autorów, którzy zapoczątkowali gotyk literacki, mianowicie Horacego Walpole’a i Ann Radcliffe. W dalszych partiach rozdziału omawia się różnego rodzaju językowe zapożyczenia z Szekspira jako „materiał dowodowy” , wskazujący na zjawisko oraz zakres literackiego przywłaszczenia; należą do nich: motto Szekspirowskie, cytat i słowna aluzja oraz zapożyczone imiona postaci. Rozdział czwarty przedstawia w sposób systematyczny paralele z wybranymi sztukami Szekspira, przede wszystkim tymi, które poddane były intensywnemu procesowi zawłaszczania. Szczególną uwagę poświęcono tragediom Szekspirowskim, które stanowiły niewątpliwą inspirację dla przedstawicieli gotyku. Na wstępie autor dokonuje próby zdefiniowania gotyckości literackiej. Czyni to w odniesieniu do niedookreślonego statusu gatunkowego gotyku literackiego oraz do sposobów użycia słów „gotyk” i „gotycki” oraz w kontekście współczesnych sporów krytycznych wokół definicji gotyku. Przyjmując, jako najbardziej uzasadnioną, definicję zorientowaną na indukcyjnie określone elementy fundujące gotyk literacki, proponuje się zwrócenie uwagi z jednej strony na denotacje pojęcia gotyckości, jakie pojawiły się w osiemnastym stuleciu, z drugiej zaś na konieczność dynamicznego podejścia do gotyku literackiego w uzupełnieniu strukturalnie zorientowanej definicji. Omawiając związki gotyku z tragedią Szekspirowską, ukazano, na wybranych przykładach, podobieństwa i różnice w potraktowaniu konstytutywnych wątków grozy oraz współczucia. Obydwa elementy rozpatrzono zarówno w ich aspekcie strukturalnym (konstruowanie grozy), jak i tematycznym. Groza i współczucie są bowiem uwikłane również w przesłanie dzieła i służą eksponowaniu jego aspektów dydaktycznych. Wreszcie, na przykładzie dwóch sztuk: Romea i J u lii oraz Cymbelina, omówiono związki między komedią i romansem Szekspirowskim i romansem gotyckim. Rozdział piąty przedstawia uwikłanie Szekspira oraz jego twórczości w fenomen przynależący do ostatniej dekady osiemnastego wieku, czyli dramat gotycki. Zjawisko to omawia się najpierw w odniesieniu do szerszego kontekstu, w tym do dyskusji wokół kondycji dramatu angielskiego z przełomu stuleci, jak i przemian wewnątrz teatru. Szczególną uwagę poświecono ideom programowym wysuniętym przez Joannę Baillie. Twórczość i teoretyczne stanowisko Baillie analizowane są w kontekście uwikłania zarówno dramatu gotyckiego, jak i Szekspira w reformę czy często podnoszoną potrzebę odnowienia narodowej tradycji dramatu oraz trudności, jakie taki projekt napotykał. W dalszej części autor porusza kwestię wykorzystania w teatrze elementów nadprzyrodzonych oraz przetworzeń, jakim Szekspirowskie wątki i zapożyczenia zostały poddane w wybranych sztukach zaliczanych do gotyku, w szczególności w sztuce Lewisa The Castle Spectre (Duch zamczyska). We wnioskach podkreślono, iż, z jednej strony wczesny gotyk literacki jest, jak na to wskazuje zgromadzony i omówiony materiał historycznoliteracki, naznaczony obecnością Szekspira, będącą poniekąd konsekwencją obecności poety w osiemnastym wieku. Z drugiej strony wskazuje się na zasadnicze różnice pomiędzy tym, jak rozumiana jest szekspirowskość, w szczególności w odniesieniu do tragedii z elementami nadprzyrodzonymi, jak Hamlet czy Makbet. Wskazane zostają sposoby rozumienia szekspirowskiego charakteru wczesnego gotyku angielskiego. Zarysowano możliwość odniesienia gotyckości do Szekspira (jak też do innych twórców i dzieł nie należących do klasyki gotyku literackiego) i to, że uprawniony jest anachronizm, który przy pewnym potraktowaniu czy przeformułowaniu pojęcia gotyckości pozwala mówić o tym, iż poeta pod wpływem jego recepcji przez twórców gotyku uległ gotycyzacji. Słowa-klucze: William Szekspir (Shakespeare), kult Szekspira, recepcja (przywłaszczenie, przyswojenie), wpływ, gotyk literacki, powieść osiemnastowieczna, dramat osiemnastowieczny, teatr, aktor szekspirowski, groza, współczucie, zjawiska nadprzyrodzone.