Abstract: | Motywy, jakimi kierowano się przy wyborze tematu niniejszej rozprawy, związane
są z pewnym zamętem teoretycznym oraz niejasnością w ocenach społecznych zjawisk,
związanych z pojęciem sprawiedliwości społecznej oraz funkcjonującym na zachodzie
Europy, jako realizacja pewnych założeń sprawiedliwościowych, państwem opiekuńczym
(„welfare state”), przeżywającym obecnie, zdaniem większości teoretyków, swój głęboki
kryzys. Przez długie lata po drugiej wojnie światowej ten typ gospodarki kapitalistycznej
uznawany był za szczytowe osiągnięcie Zachodniej Cywilizacji, sięgającej do
aksjologicznych pokładów demokracji oraz zasad równości i sprawiedliwości.
Wydawało się, że nieokiełznany rynek jest anachronizmem z czasów
poprzedzających katastrofę wielkiej depresji i że „niewidzialna ręka rynku” to mit
pionierów kapitalizmu. Tymczasem przemiany, jakie nastąpiły pod koniec XX wieku, na
nowo zaczęły zmieniać podejście do problemu równości, a tym samym sprawiedliwości
społecznej. Poszczególne państwa Europy Zachodniej próbują więc na nowo odnaleźć się
w tej nowej rzeczywistości, szukając nowych dróg pogodzenia odwiecznych dylematów,
w tym sprawiedliwości i efektywności. Rezultaty owych poszukiwań są przeróżne, a
wśród obserwatorów budzą wiele kontrowersji. Państwem, na które warto w tym
kontekście zwrócić szczególną uwagę, jest Francja i w związku z tym to właśnie ona
zostanie poddana wnikliwej analizie.
W piśmiennictwie polskim występuje w tej materii pewna luka. O ile problem
zachodzącej kontrowersji między sprawiedliwością społeczną, a efektywnością
ekonomiczną, w kontekście funkcjonowania państw opiekuńczych, jest przedmiotem
pewnej liczby polskojęzycznych publikacji, o tyle odniesienie tej problematyki do
społecznej rzeczywistości Francji w zasadzie nie występuje. Wynika to prawdopodobnie
stąd, że Francja nie jest krajem, który uznawany jest za sztandarowy i klarowny przykład
konkretnego modelu państwa opiekuńczego i mimo tego, że na przykład według
klasyfikacji Gosta’y Esping-Andersen’a, zaliczany jest on do grupy państw opiekuńczych
określanych jako konserwatywne (czy korporacjonistyczne), to jako zasadniczy przykład
tego modelu, najczęściej zresztą przez to analizowany, podawane są Niemcy. Z tego
samego powodu w polskiej literaturze przedmiotu nie brak analiz skandynawskiego
modelu państw opiekuńczych, czy modelu brytyjskiego, który przykuwa uwagę swym
rezydualnym charakterem, na temat Francji próżno jednak szukać rzetelnych publikacji.
Niniejsza praca jest próbą wypełnienia tej luki i przeniesienia na grunt polskiej literatury
idei zawartych w wielu francuskojęzycznych publikacjach dotąd na język polski nie
tłumaczonych, ukazujących specyfikę francuskiego modelu „welfare state”, a co
ważniejsze, specyfikę relacji zachodzących między tym modelem a rzeczywistością końca
XX i początku XXI wieku.
Dodatkowym motywem podjęcia powyższej tematyki była sytuacja Polski po
przełomie w 1989 roku, kiedy to kraj ten wyszedł z systemu, który w swych
teoretycznych założeniach miał być fizyczną realizacją określonej doktryny
sprawiedliwości społecznej, a który w toku transformacji ustrojowej wybrał dość
nietypową, zdaniem niektórych, drogę przemian. Pomijając bowiem fakt sprzecznych
ocen wyboru, jakiego dokonała Polska po 1989 roku, w kontekście neoliberalizmu czy
orientacji właściwej dla społecznej gospodarki rynkowej, wydaje się, iż wybrano ustrój nie
mający swoich pierwowzorów w Europie. Trudno odpowiedzieć, czy ów wybór wynikał z
zachowania „wolnorynkowego neofity”, czy z zapatrzenia we wzór po drugiej stronie
Atlantyku. Analiza sytuacji Francji, przedstawianej często jako zasadniczy oponent wobec
rozwiązań zza Atlantyku, będzie więc jeszcze jednym spojrzeniem na nasze „europejskie
podwórko” oraz próbą poszukiwania alternatywnych rozwiązań.
Przedstawione zostaną obecnie dwa główne pytania badawcze, jakie piszący te
słowa postanowił postawić w części teoretycznej niniejszej rozprawy oraz wskazane
zostaną rozwijające je pytania szczegółowe. Należy zwrócić uwagę, że odpowiedzi będą
każdorazowo uwzględniały specyfikę społeczeństwa francuskiego, jeżeli takowa będzie w
tym zakresie występowała. Główne pytania badawcze to:
- Czy możliwe jest współcześnie pogodzenie wymogów sprawiedliwości społecznej i
efektywności ekonomicznej?
- Czy państwo opiekuńcze we współczesnej formie skazane jest na zagładę?
Pytania szczegółowe o charakterze pomocniczym to:
- Czy sprawiedliwość społeczna to pojęcie właściwe wyłącznie naukom społecznym?
- Czym jest sprawiedliwość społeczna w świetle współczesnych teorii
filozoficznych? – Jakie są jej źródła, warunki i powiązania z wartościami właściwymi dla
kultury europejskiej (na przykład hasłami rewolucji francuskiej: wolność, równość,
braterstwo)?
- Czy rozwój jest zasadniczym celem społeczeństwa? Rozwój, ale jaki i czego? Czy
chodzi o rozwój czysto ekonomiczny (wzrost PKB), czy też społeczny i trwały (HDI)?
- Jakim pojęciem efektowności winniśmy się posługiwać, aby owa efektywność
gwarantowała trwały rozwój społeczny?
- Czy efektywność ekonomiczna i sprawiedliwość społeczna są ze sobą sprzeczne,
czy też mogą wzajemnie pozytywnie na siebie oddziaływać?
- Czy można traktować państwo opiekuńcze („welfare state”, „państwo o orientacji
społecznej” itd.), jako próbę praktycznego pogodzenie efektywności ekonomicznej i
sprawiedliwości społecznej?
- Jaka jest geneza państwa opiekuńczego, jego powiązanie z wartościami
europejskimi oraz jego współczesna kondycja? Jak przedstawia się pod tymi względami
sytuacja francuskiego państwa opiekuńczego?
- Czy forma państwa opiekuńczego powstała we Francji, jest bardziej podatna niż
inne europejskie odpowiedniki na czynniki kryzysogenne końca XX i początku XXI
wieku?
- Jaką formę powinno przyjąć państwo opiekuńcze, aby sprostać wyzwaniom XXI
wieku? Czy jego narzędziem, odpowiadającym teoretycznym tendencjom oraz wymogom
oszczędności, winna być tzw. dyskryminacja pozytywna, czyli koncentracja pomocy na
najbardziej potrzebujących? Czy powszechne (uniwersalne) systemy pomocy skazane są
na odejście? Jak przedstawia się pod tymi względami sytuacja francuskiego państwa
opiekuńczego osadzonego w tradycjach egalitarystycznych?
Ze względu na swoją historię i specyficzny charakter francuskiego społeczeństwa,
Francja wytworzyła dość nietypowy model państwa opiekuńczego. To, co jednak w dużo
większym stopniu przykuło uwagę piszącego te słowa, to zderzenie tego modelu z
przemianami społeczno-gospodarczymi lat 80-tych i wynikające stąd społeczne reakcje i
przemiany. Dlatego też społeczeństwo francuskie będzie polem empirycznej analizy
problemów poruszanych w części teoretycznej niniejszej rozprawy. Cześć empiryczna w
całości poświęcona zostanie debacie społecznej na temat kwestii związanych ze
sprawiedliwością społeczną oraz funkcjonowaniem i przyszłością państwa opiekuńczego
we Francji na przełomie XX i XXI wieku. Zakres historyczny analizy obejmie 16 lat, tj.
okres od 1989 do 2004 roku. Przedmiotem analizy będzie francuska prasa codzienna na
przykładzie francuskiego dziennika „Le Monde”. Celem wzbogacenia wyników analizy
debaty prasowej i uzyskania silniejszych podstawy do dalszych interpretacji, analiza prasy
uzupełniona zostanie o wywiady z francuskimi „ekspertami społecznymi”.
Specyfika francuskiego społeczeństwa w zakresie przedmiotu tej rozprawy, o której
kilkakrotnie już tu wspominano, zasadza się na kilku zasadniczych elementach.
Pierwszym z nich jest przywiązanie, chociażby tylko na poziomie idei, do modelu
społeczeństwa egalitarnego, nie akceptującego daleko posuniętych nierówności
społecznych i odznaczającego się wysokim poziomem społecznej solidarności, co wynika z
głęboko zakorzenionych w społecznej świadomości haseł rewolucji francuskiej, tj.
równości, wolności i braterstwa. To właśnie dlatego, mimo swojego młodego rodowodu,
francuskie państwo opiekuńcze padło na tak „żyzną społeczną glebę”. Kolejną cechą
francuskiego społeczeństwa, odgrywającą bardzo ważną rolę w kontekście tej rozprawy,
jest znaczenie w społecznej świadomości Francuzów instytucji państwa, które również od
czasów rewolucji francuskiej zyskuje charakter najwyższej społecznej instancji,
odpowiedzialnej za rozwiązywanie wszelkich społecznych problemów i otoczonej
specyficznym quasi kultem właściwym dla praktyk niemalże religijnych, co tłumaczy
m.in. fakt pisania we Francji słowa państwo z dużej litery („Etat”). Wszystko to, wraz ze
wspominanym już antyamerykańskim nastawieniem, powoduje brak społecznej akceptacji
dla idei związanych z neoliberalizmem anglosaksońskim i „państwem minimum”.
Ostatnim elementem, na który należy zwrócić szczególną uwagę, jest niespotykana
zdolność do społecznej mobilizacji wśród członków francuskiego społeczeństwa. Ta
ostatnia charakterystyka czyni francuski system polityczny wysoce wrażliwym na
społeczne reakcje, utrudniając jednocześnie wprowadzanie głębokich reform, ze
szczególnym uwzględnieniem tych, które podważałyby funkcjonowanie społecznych
przywilejów.
Wybrany okres historycznej analizy również nie jest przypadkowy. O znaczeniu
przełomu z roku 1989 wiele już pisano i jego znaczenie dla państw byłego bloku
sowieckiego nie wymaga dodatkowych omówień. Natomiast w przypadku Francji chodzi
o uchwycenie omawianych problemów w zupełnie nowym kontekście geopolitycznym.
Alain Minc pisze o roku 1989, jako o momencie wznowienia biegu historii.1 Oto bowiem
przeszły do historii państwa, których system polityczny mógł być postrzegany jako
zagrożenie w zachodniej części Europy, a dla części ich mniej uświadomionych
mieszkańców, źródłem wizji i tęsknoty za lepszym społeczeństwem. To zresztą przez długi
czas presja socjalizmu i komunizmu przyczyniały się do realizacji na Zachodzie wielu
spośród postulatów społecznych, które w innej sytuacji mogłyby przejść niezauważone.
Paradoksalnie, to właśnie poczucie tego zagrożenia przyczyniło się do powstania państwa
opiekuńczego. Można więc zadać pytanie, jakie zmiany nastąpiły, gdy źródło wyrzeczeń
dla kapitalizmu przestało istnieć.
Wybór dziennika „Le Monde”, jako źródła informacji w zakresie społecznych
opinii w temacie niniejszej rozprawy, jest związany z jego ogólnonarodowym i wysoce
opiniotwórczym charakterem. Dziennik ten uchodzi za najbardziej popularną i poczytną
gazetę w swoim kraju, ale przyznaje mu się również wysoki poziom politycznej
neutralności, co objawia się w publikacji tekstów dających się zakwalifikować do niemal
wszystkich orientacji politycznych. Na potrzeby rozprawy przeanalizowanych zostanie
kilka tysięcy artykułów, jakie ukazały się w przyjętym okresie analizy, z których ponad
trzysta zostanie w sposób bezpośredni wykorzystanych w tekście rozprawy.
Jak już wspominano, wyniki analizy prasowej uzupełnione zostaną o wywiady z
francuskimi ekspertami społecznymi, których opinie dostarczą szerszych podstaw
interpretacyjnych do zgromadzonych wcześniej materiałów.
1 Minc A., Ce monde qui vient, Grasset, Paris, 2004, str. 8.
Przedstawione obecnie zostanie główne pytanie badawcze, na które odpowiedź
winna stanowić cześć empiryczna rozprawy. Wskazane zostaną także rozwijające je
pytania szczegółowe. Główne pytanie badawcze do części empirycznej jest następujące.
- Czy we Francji lat 90-tych ubiegłego wieku oraz na początku obecnego wieku
można było zaobserwować debatę społeczną na temat sprawiedliwości społecznej w
konfrontacji z efektywnością ekonomiczną w kontekście zjawiska określanego mianem
„kryzysu państwa opiekuńczego”?
Pytania szczegółowe o charakterze pomocniczym to:
- Jeżeli owa debata występowała, to w jakim okresie i z jaką intensywność
przebiegła?
- Jakie główne problemy i kwestie stanowiły przedmiot debaty w społeczeństwie
francuskim w zakresie tematyki niniejszej rozprawy?
- Jakie kategorie opinii można wyodrębnić w omawianej debacie oraz, które z nich
miały charakter dominujący?
- Jaki jest stosunek francuskiego społeczeństwa do problemu sprawiedliwości
społecznej (stosunek do sytuacji najbiedniejszych, stosunek do nierówności społecznych
itd.)?
- Jakie znaczenie w postawie francuskiego społeczeństwa mają wartości
republikańskie oraz stosunek do Stanów Zjednoczonych?
- Jak francuskie społeczeństwo postrzega siebie na tle innych społeczeństw
Zachodniej Europy?
- W jaki sposób francuska opinia publiczna postrzega rolę państwa w życiu
społecznym i w rozwiązywaniu problemów społecznych?
- Czy francuskie społeczeństwo jest zadowolone z pomocy otrzymywanej od
państwa?
- Czy francuska opinia publiczna zdaje sobie sprawę z trudności, przed jakimi staje
obecnie państwo opiekuńcze w ich kraju?
- Czy francuska opinia publiczna dostrzega potrzebę reform państwa opiekuńczego i
czy jest w związku z tym gotowa na wyrzeczenia?
- Jakie reformy państwa opiekuńczego udało się we Francji przeprowadzić? W jakim
kontekście i w jakich warunkach reformy te były realizowane?
Budowa wewnętrzna niniejszej rozprawy przewiduje trzy zasadnicze części. Dwie
pierwsze będą miały charakter teoretyczny, zaś ostatnia będzie przedstawiała ujęcie
empiryczne. Część pierwsza, składająca się z trzech rozdziałów zostanie w całości
poświęcona problemowi sprawiedliwości społecznej w konfrontacji z efektywnością
ekonomiczną. W części tej, opatrzonej odpowiednim wprowadzeniem, omówione zostaną
przede wszystkim współczesne teorie sprawiedliwości społecznej oraz w ich kontekście
przedstawiona zostanie relacja między sprawiedliwością społeczną a wymogiem
efektywności ekonomicznej.
Część druga rozprawy, podzielona również na trzy rozdziały, będzie
przedstawieniem praktycznej realizacji teorii sprawiedliwości społecznej w postaci
państwa opiekuńczego. W kolejnych rozdziałach tej części pracy ukazana zostanie geneza
oraz obecna kondycja państw opiekuńczych, ze szczególnym uwzględnieniem modelu
francuskiego. Ta cześć rozprawy zamknięta zostanie rozważaniami na temat przyszłego
kształtu państwa opiekuńczego, jaki winno ono przybrać w dobie przemian związanych
m.in. z globalizacją i wyłanianiem się społeczeństwa informacyjnego.
Przedmiotem ostatniej, empirycznej części rozprawy, będzie debata w francuskim
społeczeństwie na temat funkcjonowania i przyszłości francuskiego państwa
opiekuńczego, na przykładzie publikacji dziennika „Le Monde” w latach 1989-2004 oraz
w świetle opinii francuskich ekspertów społecznych. Ta część rozprawy będzie się
składała z czterech rozdziałów, w tym z rozdziału metodologicznego. Przedstawione
zostaną tam zasadnicze elementy społecznej debaty dotyczącej państwa opiekuńczego.
Wykorzystane zostaną również wyniki badań rządowych oraz materiał zgromadzony
podczas wywiadów z ekspertami społecznymi.
Rozprawa zakończona zostanie wnioskami oraz wskazaniem na perspektywy
dalszych badań. |