Skip navigation

Please use this identifier to cite or link to this item: http://hdl.handle.net/20.500.12128/4946
Title: Sprawiedliwość społeczna a efektywność ekonomiczna w dobie globalizacji - dylematy socjoaksjologiczne w kontekście funkcjonowania i przyszłości państwa opiekuńczego, na przykładzie francuskiej debaty społecznej na łamach dziennika "Le Monde" między 1989 a 2004 rokiem
Authors: Pyka, Robert
Advisor: Wódz, Jacek
Keywords: sprawiedliwość społeczna; sytuacja społeczna Farancji
Issue Date: 2007
Publisher: Katowice: Uniwersytet Śląski
Abstract: Motywy, jakimi kierowano się przy wyborze tematu niniejszej rozprawy, związane są z pewnym zamętem teoretycznym oraz niejasnością w ocenach społecznych zjawisk, związanych z pojęciem sprawiedliwości społecznej oraz funkcjonującym na zachodzie Europy, jako realizacja pewnych założeń sprawiedliwościowych, państwem opiekuńczym („welfare state”), przeżywającym obecnie, zdaniem większości teoretyków, swój głęboki kryzys. Przez długie lata po drugiej wojnie światowej ten typ gospodarki kapitalistycznej uznawany był za szczytowe osiągnięcie Zachodniej Cywilizacji, sięgającej do aksjologicznych pokładów demokracji oraz zasad równości i sprawiedliwości. Wydawało się, że nieokiełznany rynek jest anachronizmem z czasów poprzedzających katastrofę wielkiej depresji i że „niewidzialna ręka rynku” to mit pionierów kapitalizmu. Tymczasem przemiany, jakie nastąpiły pod koniec XX wieku, na nowo zaczęły zmieniać podejście do problemu równości, a tym samym sprawiedliwości społecznej. Poszczególne państwa Europy Zachodniej próbują więc na nowo odnaleźć się w tej nowej rzeczywistości, szukając nowych dróg pogodzenia odwiecznych dylematów, w tym sprawiedliwości i efektywności. Rezultaty owych poszukiwań są przeróżne, a wśród obserwatorów budzą wiele kontrowersji. Państwem, na które warto w tym kontekście zwrócić szczególną uwagę, jest Francja i w związku z tym to właśnie ona zostanie poddana wnikliwej analizie. W piśmiennictwie polskim występuje w tej materii pewna luka. O ile problem zachodzącej kontrowersji między sprawiedliwością społeczną, a efektywnością ekonomiczną, w kontekście funkcjonowania państw opiekuńczych, jest przedmiotem pewnej liczby polskojęzycznych publikacji, o tyle odniesienie tej problematyki do społecznej rzeczywistości Francji w zasadzie nie występuje. Wynika to prawdopodobnie stąd, że Francja nie jest krajem, który uznawany jest za sztandarowy i klarowny przykład konkretnego modelu państwa opiekuńczego i mimo tego, że na przykład według klasyfikacji Gosta’y Esping-Andersen’a, zaliczany jest on do grupy państw opiekuńczych określanych jako konserwatywne (czy korporacjonistyczne), to jako zasadniczy przykład tego modelu, najczęściej zresztą przez to analizowany, podawane są Niemcy. Z tego samego powodu w polskiej literaturze przedmiotu nie brak analiz skandynawskiego modelu państw opiekuńczych, czy modelu brytyjskiego, który przykuwa uwagę swym rezydualnym charakterem, na temat Francji próżno jednak szukać rzetelnych publikacji. Niniejsza praca jest próbą wypełnienia tej luki i przeniesienia na grunt polskiej literatury idei zawartych w wielu francuskojęzycznych publikacjach dotąd na język polski nie tłumaczonych, ukazujących specyfikę francuskiego modelu „welfare state”, a co ważniejsze, specyfikę relacji zachodzących między tym modelem a rzeczywistością końca XX i początku XXI wieku. Dodatkowym motywem podjęcia powyższej tematyki była sytuacja Polski po przełomie w 1989 roku, kiedy to kraj ten wyszedł z systemu, który w swych teoretycznych założeniach miał być fizyczną realizacją określonej doktryny sprawiedliwości społecznej, a który w toku transformacji ustrojowej wybrał dość nietypową, zdaniem niektórych, drogę przemian. Pomijając bowiem fakt sprzecznych ocen wyboru, jakiego dokonała Polska po 1989 roku, w kontekście neoliberalizmu czy orientacji właściwej dla społecznej gospodarki rynkowej, wydaje się, iż wybrano ustrój nie mający swoich pierwowzorów w Europie. Trudno odpowiedzieć, czy ów wybór wynikał z zachowania „wolnorynkowego neofity”, czy z zapatrzenia we wzór po drugiej stronie Atlantyku. Analiza sytuacji Francji, przedstawianej często jako zasadniczy oponent wobec rozwiązań zza Atlantyku, będzie więc jeszcze jednym spojrzeniem na nasze „europejskie podwórko” oraz próbą poszukiwania alternatywnych rozwiązań. Przedstawione zostaną obecnie dwa główne pytania badawcze, jakie piszący te słowa postanowił postawić w części teoretycznej niniejszej rozprawy oraz wskazane zostaną rozwijające je pytania szczegółowe. Należy zwrócić uwagę, że odpowiedzi będą każdorazowo uwzględniały specyfikę społeczeństwa francuskiego, jeżeli takowa będzie w tym zakresie występowała. Główne pytania badawcze to: - Czy możliwe jest współcześnie pogodzenie wymogów sprawiedliwości społecznej i efektywności ekonomicznej? - Czy państwo opiekuńcze we współczesnej formie skazane jest na zagładę? Pytania szczegółowe o charakterze pomocniczym to: - Czy sprawiedliwość społeczna to pojęcie właściwe wyłącznie naukom społecznym? - Czym jest sprawiedliwość społeczna w świetle współczesnych teorii filozoficznych? – Jakie są jej źródła, warunki i powiązania z wartościami właściwymi dla kultury europejskiej (na przykład hasłami rewolucji francuskiej: wolność, równość, braterstwo)? - Czy rozwój jest zasadniczym celem społeczeństwa? Rozwój, ale jaki i czego? Czy chodzi o rozwój czysto ekonomiczny (wzrost PKB), czy też społeczny i trwały (HDI)? - Jakim pojęciem efektowności winniśmy się posługiwać, aby owa efektywność gwarantowała trwały rozwój społeczny? - Czy efektywność ekonomiczna i sprawiedliwość społeczna są ze sobą sprzeczne, czy też mogą wzajemnie pozytywnie na siebie oddziaływać? - Czy można traktować państwo opiekuńcze („welfare state”, „państwo o orientacji społecznej” itd.), jako próbę praktycznego pogodzenie efektywności ekonomicznej i sprawiedliwości społecznej? - Jaka jest geneza państwa opiekuńczego, jego powiązanie z wartościami europejskimi oraz jego współczesna kondycja? Jak przedstawia się pod tymi względami sytuacja francuskiego państwa opiekuńczego? - Czy forma państwa opiekuńczego powstała we Francji, jest bardziej podatna niż inne europejskie odpowiedniki na czynniki kryzysogenne końca XX i początku XXI wieku? - Jaką formę powinno przyjąć państwo opiekuńcze, aby sprostać wyzwaniom XXI wieku? Czy jego narzędziem, odpowiadającym teoretycznym tendencjom oraz wymogom oszczędności, winna być tzw. dyskryminacja pozytywna, czyli koncentracja pomocy na najbardziej potrzebujących? Czy powszechne (uniwersalne) systemy pomocy skazane są na odejście? Jak przedstawia się pod tymi względami sytuacja francuskiego państwa opiekuńczego osadzonego w tradycjach egalitarystycznych? Ze względu na swoją historię i specyficzny charakter francuskiego społeczeństwa, Francja wytworzyła dość nietypowy model państwa opiekuńczego. To, co jednak w dużo większym stopniu przykuło uwagę piszącego te słowa, to zderzenie tego modelu z przemianami społeczno-gospodarczymi lat 80-tych i wynikające stąd społeczne reakcje i przemiany. Dlatego też społeczeństwo francuskie będzie polem empirycznej analizy problemów poruszanych w części teoretycznej niniejszej rozprawy. Cześć empiryczna w całości poświęcona zostanie debacie społecznej na temat kwestii związanych ze sprawiedliwością społeczną oraz funkcjonowaniem i przyszłością państwa opiekuńczego we Francji na przełomie XX i XXI wieku. Zakres historyczny analizy obejmie 16 lat, tj. okres od 1989 do 2004 roku. Przedmiotem analizy będzie francuska prasa codzienna na przykładzie francuskiego dziennika „Le Monde”. Celem wzbogacenia wyników analizy debaty prasowej i uzyskania silniejszych podstawy do dalszych interpretacji, analiza prasy uzupełniona zostanie o wywiady z francuskimi „ekspertami społecznymi”. Specyfika francuskiego społeczeństwa w zakresie przedmiotu tej rozprawy, o której kilkakrotnie już tu wspominano, zasadza się na kilku zasadniczych elementach. Pierwszym z nich jest przywiązanie, chociażby tylko na poziomie idei, do modelu społeczeństwa egalitarnego, nie akceptującego daleko posuniętych nierówności społecznych i odznaczającego się wysokim poziomem społecznej solidarności, co wynika z głęboko zakorzenionych w społecznej świadomości haseł rewolucji francuskiej, tj. równości, wolności i braterstwa. To właśnie dlatego, mimo swojego młodego rodowodu, francuskie państwo opiekuńcze padło na tak „żyzną społeczną glebę”. Kolejną cechą francuskiego społeczeństwa, odgrywającą bardzo ważną rolę w kontekście tej rozprawy, jest znaczenie w społecznej świadomości Francuzów instytucji państwa, które również od czasów rewolucji francuskiej zyskuje charakter najwyższej społecznej instancji, odpowiedzialnej za rozwiązywanie wszelkich społecznych problemów i otoczonej specyficznym quasi kultem właściwym dla praktyk niemalże religijnych, co tłumaczy m.in. fakt pisania we Francji słowa państwo z dużej litery („Etat”). Wszystko to, wraz ze wspominanym już antyamerykańskim nastawieniem, powoduje brak społecznej akceptacji dla idei związanych z neoliberalizmem anglosaksońskim i „państwem minimum”. Ostatnim elementem, na który należy zwrócić szczególną uwagę, jest niespotykana zdolność do społecznej mobilizacji wśród członków francuskiego społeczeństwa. Ta ostatnia charakterystyka czyni francuski system polityczny wysoce wrażliwym na społeczne reakcje, utrudniając jednocześnie wprowadzanie głębokich reform, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które podważałyby funkcjonowanie społecznych przywilejów. Wybrany okres historycznej analizy również nie jest przypadkowy. O znaczeniu przełomu z roku 1989 wiele już pisano i jego znaczenie dla państw byłego bloku sowieckiego nie wymaga dodatkowych omówień. Natomiast w przypadku Francji chodzi o uchwycenie omawianych problemów w zupełnie nowym kontekście geopolitycznym. Alain Minc pisze o roku 1989, jako o momencie wznowienia biegu historii.1 Oto bowiem przeszły do historii państwa, których system polityczny mógł być postrzegany jako zagrożenie w zachodniej części Europy, a dla części ich mniej uświadomionych mieszkańców, źródłem wizji i tęsknoty za lepszym społeczeństwem. To zresztą przez długi czas presja socjalizmu i komunizmu przyczyniały się do realizacji na Zachodzie wielu spośród postulatów społecznych, które w innej sytuacji mogłyby przejść niezauważone. Paradoksalnie, to właśnie poczucie tego zagrożenia przyczyniło się do powstania państwa opiekuńczego. Można więc zadać pytanie, jakie zmiany nastąpiły, gdy źródło wyrzeczeń dla kapitalizmu przestało istnieć. Wybór dziennika „Le Monde”, jako źródła informacji w zakresie społecznych opinii w temacie niniejszej rozprawy, jest związany z jego ogólnonarodowym i wysoce opiniotwórczym charakterem. Dziennik ten uchodzi za najbardziej popularną i poczytną gazetę w swoim kraju, ale przyznaje mu się również wysoki poziom politycznej neutralności, co objawia się w publikacji tekstów dających się zakwalifikować do niemal wszystkich orientacji politycznych. Na potrzeby rozprawy przeanalizowanych zostanie kilka tysięcy artykułów, jakie ukazały się w przyjętym okresie analizy, z których ponad trzysta zostanie w sposób bezpośredni wykorzystanych w tekście rozprawy. Jak już wspominano, wyniki analizy prasowej uzupełnione zostaną o wywiady z francuskimi ekspertami społecznymi, których opinie dostarczą szerszych podstaw interpretacyjnych do zgromadzonych wcześniej materiałów. 1 Minc A., Ce monde qui vient, Grasset, Paris, 2004, str. 8. Przedstawione obecnie zostanie główne pytanie badawcze, na które odpowiedź winna stanowić cześć empiryczna rozprawy. Wskazane zostaną także rozwijające je pytania szczegółowe. Główne pytanie badawcze do części empirycznej jest następujące. - Czy we Francji lat 90-tych ubiegłego wieku oraz na początku obecnego wieku można było zaobserwować debatę społeczną na temat sprawiedliwości społecznej w konfrontacji z efektywnością ekonomiczną w kontekście zjawiska określanego mianem „kryzysu państwa opiekuńczego”? Pytania szczegółowe o charakterze pomocniczym to: - Jeżeli owa debata występowała, to w jakim okresie i z jaką intensywność przebiegła? - Jakie główne problemy i kwestie stanowiły przedmiot debaty w społeczeństwie francuskim w zakresie tematyki niniejszej rozprawy? - Jakie kategorie opinii można wyodrębnić w omawianej debacie oraz, które z nich miały charakter dominujący? - Jaki jest stosunek francuskiego społeczeństwa do problemu sprawiedliwości społecznej (stosunek do sytuacji najbiedniejszych, stosunek do nierówności społecznych itd.)? - Jakie znaczenie w postawie francuskiego społeczeństwa mają wartości republikańskie oraz stosunek do Stanów Zjednoczonych? - Jak francuskie społeczeństwo postrzega siebie na tle innych społeczeństw Zachodniej Europy? - W jaki sposób francuska opinia publiczna postrzega rolę państwa w życiu społecznym i w rozwiązywaniu problemów społecznych? - Czy francuskie społeczeństwo jest zadowolone z pomocy otrzymywanej od państwa? - Czy francuska opinia publiczna zdaje sobie sprawę z trudności, przed jakimi staje obecnie państwo opiekuńcze w ich kraju? - Czy francuska opinia publiczna dostrzega potrzebę reform państwa opiekuńczego i czy jest w związku z tym gotowa na wyrzeczenia? - Jakie reformy państwa opiekuńczego udało się we Francji przeprowadzić? W jakim kontekście i w jakich warunkach reformy te były realizowane? Budowa wewnętrzna niniejszej rozprawy przewiduje trzy zasadnicze części. Dwie pierwsze będą miały charakter teoretyczny, zaś ostatnia będzie przedstawiała ujęcie empiryczne. Część pierwsza, składająca się z trzech rozdziałów zostanie w całości poświęcona problemowi sprawiedliwości społecznej w konfrontacji z efektywnością ekonomiczną. W części tej, opatrzonej odpowiednim wprowadzeniem, omówione zostaną przede wszystkim współczesne teorie sprawiedliwości społecznej oraz w ich kontekście przedstawiona zostanie relacja między sprawiedliwością społeczną a wymogiem efektywności ekonomicznej. Część druga rozprawy, podzielona również na trzy rozdziały, będzie przedstawieniem praktycznej realizacji teorii sprawiedliwości społecznej w postaci państwa opiekuńczego. W kolejnych rozdziałach tej części pracy ukazana zostanie geneza oraz obecna kondycja państw opiekuńczych, ze szczególnym uwzględnieniem modelu francuskiego. Ta cześć rozprawy zamknięta zostanie rozważaniami na temat przyszłego kształtu państwa opiekuńczego, jaki winno ono przybrać w dobie przemian związanych m.in. z globalizacją i wyłanianiem się społeczeństwa informacyjnego. Przedmiotem ostatniej, empirycznej części rozprawy, będzie debata w francuskim społeczeństwie na temat funkcjonowania i przyszłości francuskiego państwa opiekuńczego, na przykładzie publikacji dziennika „Le Monde” w latach 1989-2004 oraz w świetle opinii francuskich ekspertów społecznych. Ta część rozprawy będzie się składała z czterech rozdziałów, w tym z rozdziału metodologicznego. Przedstawione zostaną tam zasadnicze elementy społecznej debaty dotyczącej państwa opiekuńczego. Wykorzystane zostaną również wyniki badań rządowych oraz materiał zgromadzony podczas wywiadów z ekspertami społecznymi. Rozprawa zakończona zostanie wnioskami oraz wskazaniem na perspektywy dalszych badań.
URI: http://hdl.handle.net/20.500.12128/4946
Appears in Collections:Rozprawy doktorskie (WNS)

Files in This Item:
File Description SizeFormat 
Pyka_Sprawiedliwosc_spoleczna_a_efektywnosc_ekonomiczna_w_dobie_globalizacji.pdf4,21 MBAdobe PDFView/Open
Show full item record


Items in RE-BUŚ are protected by copyright, with all rights reserved, unless otherwise indicated.