| Abstrakt: | Celem niniejszej monografii jest charakterystyka przymusu wyrażanego przy pomocy
czasowników dostępnych w tekstach staroangielskich. Zagadnienie to naturalnie wpisuje się
w rozważania na temat modalności, jej semantycznej natury i urzeczywistnienia w języku.
Punktem wyjścia jest lokalizacja przymusu w teoriach modalności, wyodrębnienie
czasowników będących przedmiotem badań oraz sprecyzowanie miarodajnej metody
pozwalającej na porównanie przymusu charakterystycznego dla każdego z czasowników.
Pojęcie PRZYMUSU, a raczej szersze pojęcie KONIECZNOŚCI, którego PRZYMUS
jest integralną częścią, staje się obok MOŻLIWOŚCI, fundamentem koncepcji modalności
Lyons’a (1977). Wyodrębnienie PRZYMUSU w tym i innych ujęciach modalności sprowadza
się do przyjrzenia się KONIECZNOŚCI NIEEPISTEMICZNEJ, która obejmuje
KONIECZNOŚĆ ZEWNĘTRZNĄ, KONIECZNOŚĆ WEWNĘTRZNĄ a także
POZWOLENIE/ZAKAZ. POZWOLENIE/ZAKAZ, choć formalnie przynależą do
MOŻLIWOŚCI NIEEPISTEMICZNEJ, są także w centrum mojego zainteresowania dzięki
pozostaniu w logicznej zależności z KONIECZNOŚCIĄ. Stojąc na stanowisku, iż
KONIECZNOŚĆ, podobnie jak inne znaczenia modalne, realizują się przede wszystkim w
znaczeniu czasowników, w dalszej części pracy koncentruję się na dwóch grupach
czasowników staroangielskich: pięciu czasownikach pre-modalnych i jedenastu czasownikach
leksykalnych. Znacznie większy nacisk położony jest na analizę znaczeń czasowników premodalnych,
które, morfologicznie zaklasyfikowane jako czasowniki przeszło-teraźniejsze, są
zalążkiem systemu modalnego w późniejszym angielskim w rozumieniu Palmera (2003).
Przystępując do badań znaczeń wyodrębnionych czasowników, przyjmuję następujące
założenie: znaczenia modalne tworzą zbiory nieostre (zob. Coates 1983), co oznacza, iż w
danym przypadku znaczenie czasownika może mieć cechy desygnujące go bliżej centrum zbioru bądź bliżej peryferii zbioru. Centrum znaczenia KONIECZNOŚCI daje się określić
poprzez zbiór cech, m in. siłę nacisku wywieranego przez antagonistę (źródło nacisku) na
agonistę (osobę poddaną naciskowi) (zob. Taimy 2000), stopień subiektywności znaczenia,
określenie czy w danym przypadku mamy do czynienia z kontekstem performatywnym czy
też nie.
Stosując powyższe parametry w części badawczej, dochodzę do wniosku, że system
wyrażania przymusu przy pomocy czasowników pre-modalnych dopiero się wykształca.
Spośród pięciu czasowników pre-modalnych, jedynie sceal ze względna konsekwencją
używany jest performatywnie, subiektywnie, wyrażając znaczną siłę nacisku wygenerowaną
przez antagonistę. Podobnie jak w przypadku pozostałych czasowników pre-modalnych,
przykłady użycia sceal ze znaczeniem KONIECZNOŚCI ZEWNĘTRZENEJ tworzą
kontinuum rozciągające się od centrum do peryferii. Dwa czasowniki, agan i mat wykazują
cechy świadczące o początkowym etapie funkcjonowania ze znaczeniem KONIECZNOŚCI
ZEWNĘTRZENEJ. sporadycznie pojawiają się w kontekstach performatywnych i w
zależności od konkretnego przypadku, wykazują znaczne wahania pomiędzy słabszą a
mocniejszą siłą nacisku.
Podstawową różnicą w użyciu czasowników pre-modalnych i leksykalnych jest
większa precyzja KONIECZNOŚCI czasowników leksykalnych, które również częściej
wyrażają KONIECZNOŚĆ narzuconą przez zindywidualizowanego raczej niż
zinstytucjonalizowanego antagonistę.
Część badawcza niniejszej pracy opiera się na badaniu tekstów staroangielskich
zebranych w korpusach elektronicznych. Wykorzystane zostały dwa różne korpusy tekstów:
The Old English Part of the Helsinki Corpus i The Dictionary of Old English Corpus. |