Universo labirintico nella narrativa di Primo Levi

Abstract

Primo Levi jest jednym z najbardziej znanych włoskich pisarzy XX wieku tak w swej ojczyźnie, jak i poza nią. Oryginalność i wartość jego prozy wynikają niewątpliwie z eklektyzmu i niejednorodności formacji artysty, mających swe źródło w powikłanych czy wręcz dramatycznych losach osobistych, zawodowych i literackich. Chemik, tłumacz, komentator, eseista, autor opowiadań fantastycznych i fantastycznonaukowych oraz powieści autobiograficzno-historycznych, wciąż jest jednak przez krytyków uznawany głównie za świadka Holokaustu. Niniejsza dysertacja ma na celu rozpoznanie w utworach prozatorskich Leviego siły i funkcjonalności figury labiryntu zarówno na poziomie formalnym i stylistycznym jak też tematycznym, psychologicznym, socjologicznym i egzystencjalnym. Pierwsza część pracy przedstawia semantyczny status tego archetypu w różnych dziedzinach ludzkiej działalności i ekspresji: w architekturze, sztukach pięknych, religii, mitologii, naukach społecznych, matematyce, cybernetyce oraz - przede wszystkim - w literaturze. Ta wieloznaczna i wielowymiarowa figura zdaje się być emblematyczna zwłaszcza dla realizacji artystycznych XX wieku, pojawiając się w rozmaitych i specyficznych formach zawsze po to, by ujawnić złożoność, zagubienie, poczucie chaosu i problemy z wyborem odpowiednich dróg w wymiarze Bytu i jednostki. Podobnie funkcjonuje ona w prozie Leviego, co wykazuje analityczna część rozprawy. U włoskiego pisarza labirynt jest zorganizowaną, zamkniętą i wrogą przestrzenią fizyczną i ludzką, poddaną wyrafinowanej opresji. W sposób ekstremalny wyraża ją obóz koncentracyjny z czołowych powieści Leviego, w którym istnieją zwodnicze korytarze i pułapki śmierci, Minotaurowe demony fizjologiczne, psychiczne i społeczne, uderzanie w mur niemożności, bezradność skazańców i rozpaczliwe szukanie choćby najcieńszej nitki Ariadny w momentach przyjaźni, pasji, religii, szczęśliwych zbiegów okoliczności i irracjonalnej nadziei. W obszarze tożsamościowo-ontologicznym labirynt Leviego wyraża się w wielości tematycznej i w zróżnicowaniu formalnym. Pod tym względem godne uwagi są eseje i wywiady Leviego-świadka Historii, prowadzące ku afirmacji działania mimo zniechęcenia i ograniczeń, oraz jego opowiadania z gatunku fantastyki i science fiction, którym inspiracji dostarczyła zawodowa wiedza pisarza-chemika. W jego świecie wyobrażonym czy probabilistycznym pierwiastki, molekuły, byty botaniczne, zoologiczne i mutanty okazują się uczestnikami swoistej odysei przypadkowych lub celowych strategii, poruszający się między zagładą, deformacją, obietnicą i ewolucją. Wielogłos, dialogowość, intra- i intertekstualne techniki, autocytaty, ironia, humor i gry metaliterackie powodują, że dorobek turyńskiego twórcy można postrzegać jako hipertekst, tworzący labirynt, w którym odzwierciedla się egzystencjalna, profesjonalna i literacka złożoność humanisty-naukowca naznaczonego piętnem błędnika koncentracyjnego.