| Abstract: | Egzystencjalizm Sartre’a jest dziś często traktowany jako swoiste, moc-no już zwietrzałe, zjawisko psychologiczno-społeczne, symbol pewnej epoki i pewnej mody, której egzempifikacją był sam Sartre: typ „intelektualisty total-nego” (według określenia P. Bourdieu) czy „świętego potwora” (Intelektuali-ści P. Johnsona). Dziś jego gwałtowne polemiki, kończące intelektualne przy-jaźnie (z Camusem, Aronem, Merleau-Pontym) mają znaczenie tylko dla histo-ryka filozofii. Do historii przeszły ryzykowne zaangażowania polityczne - dla współczesnych mogą być tylko przyczynkiem do analizy zjawiska „ukąszenia heglowskiego”, tak charakterystycznego dla intelektualistów europejskich lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.
Okres największej popularności filozofia Sartre’a przeżywała pół wieku temu - była wówczas „żywą filozofią swoich czasów”. Krytyka zarzucała Sar-tre’owi eklektyzm, sprzeczność na poziomie podstawowych pojęć, paradoksal-ność, antynomiczność myśli, filozofię zbyt literacką i literaturę zbyt filozo-ficzną.
Współcześni interpretatorzy widzą często w Sartrze prekursora postmo-dernizmu czy poststrukturalizmu; takie odczytanie tej filozofii uzasadnia obec-ność w niej pojęć, wokół których toczy się aktualny dyskurs filozoficzny: pro-blem kontyngencji, różnicy, rozbitej tożsamości, zdecentralizowanego podmio-tu, odtotalizowanej prawdy, zdetotalizowanej totalności, krytyka „ducha po-wagi” (figura aktora), rozpadu wizji esencjalnego świata. Niewątpliwie są to motywy kluczowe dla koncepcji Sartre’a, niemniej jednak prowadzą do innych konkluzji teoretycznych: brak w nich miejsca na relatywizm czy uznanie, że wszystkie nieprzystające i nieprzekładalne na siebie gry językowe są równie cenne (Lyotarda), bowiem ten pogląd bazuje na założeniu, że nie istnieje świat poza słowami (Derrida). Celem i filozofii, i literatury uprawianej przez Sar-tre’a było (wielokrotnie wyrażane explicite, z ducha modernistyczne) „odzy-skanie świata”, natomiast postmodernizm ukazuje jedynie „świat omówiony” dany w opowieści i za pośrednictwem języka: pisarz przestaje być odkrywcą, staje się tłumaczem archetypów.
Z punktu widzenia wybranego przeze mnie tematu podstawowe jest py-tanie: jakim rodzajem bytu musi być człowiek, jaki charakter muszą mieć jego związki z innymi i ze światem, by można było w ogóle postawić problem au-tentyczności (lub jej braku)? Odpowiedź - zasadniczo - znajduje się w anali-zach ontologicznych - tam pojawiają się wszystkie związane z pojęciem auten-tyczności kategorie. Przy tym, w rozumieniu człowieka, nie przekracza Sartre „ontologicznego punktu wyjścia”: byt-dla-siebie jest świadomy, wolny (tożsa-my z nicością), sensotwórczy, samoprojektujący, nietożsamy z samym sobą („jest tym, czym nie jest i nie jest tym, czym jest”), a jednocześnie „wrzucony w świat”, niewybierający swojej wolności, samotny, targany niepokojem, nie-zakorzeniony, przygodny, skazany na współistnienie z „innym”. Jak pisze Gromczyński: „Bogata i złożona treść ontologii Sartre’a sprzyja różnorodnym i częstokroć sprzecznym interpretacjom. Filozof ten wykazał, i to stanowi jego niewątpliwą zasługę, że struktura ludzkiego istnienia może być opisana jedynie przez system kategorii, który tworzą pary przeciwstawnych, ale nierozerwalnie sprzęgniętych ze sobą pojęć...”.
Dla autentyczności kluczowe są pojęcia wolności i odpowiedzialności. Wolność nie podlega naszym aktom wyboru, ona je warunkuje. Nic nie ograni-cza ludzkiej wolności - poza nią samą (nie wybieramy jej i nie możemy przed nią uciec). Poza sferą aktywnego stosunku człowieka do świata nie istnieją zna-czenia i wartości.
Filozofia Sartre’a miała cel praktyczny. Francis Jeanson pokazuje, że „...ontologia, w rozumieniu Sartre'a, jest teorią wysnutą z opisu konkretu psychologicznego i nakierowaną na praktykę”. Ta teza jest zasadniczo aktualna w odniesieniu do całej aktywności filozoficznej Sartre’a. Zmianie ulega tylko ro-zumienie owej praktyki - w dziełach późniejszych zyskuje ona wymiar społecz-ny i historyczny. Niezmienny pozostaje punkt wyjścia filozofii Sartre’a - prze-konanie, że można uchwycić i poddać refleksji filozoficznej konkret egzystencji ludzkiej. Sartre nie mówi o człowieku jako istocie gatunkowej - przedmiotem analiz jest dostępna przez samopoznanie „czysta subiektywność”. Ostatecznie celem zarówno refleksji, jak i aktywności ludzkiej, jest egzystencja autentycz-na. Autentyczność dla Sartre’a jest rozpoznaniem własnej wolności, akeptacją nieredukowalnej przypadkowości; w porządku praktycznego zaangażowania jest wartością podstawową - z uznania własnej wolności wypływa stosunek do wartości, do nas samych i świata. Człowiek jest tylko tym, czym się uczyni, je-go działanie opiera się na negacji i wyborze, ma charakter intencjonalny. Tylko poprzez działanie ujawniają się wybierane przez nas wartości: te, które określa-ją wybór podstawowy, jak i te, które są jego konsekwencją (empiryczne akty woli), poprzez które przekraczamy to, kim jesteśmy. To przekroczenie - by było autentyczne - musi być nieuwarunkowane. Skoro nie jestem podstawą tego, kim będę, skoro życiowe „planowanie” jest przejawem złej wiary, to można się za-stanawiać, jak siebie tworzę, na ile świadomie; z czego czerpie sens moja przy-szłość (przeszłość - z teraźniejszości, teraźniejszość z przyszłości, choć nie wy-jaśnia to, z czego wypływa sens przyszłości). Postulowana przez Sartre’a auten-tyczność to rozpoznanie własnej wolności, zaangażowanie jej i wzięcie za to zaangażowanie odpowiedzialności. Musimy albo poprzez akt rozpoznania sie-bie jako wolności uznać wyłaniającą się wraz z nią (będącą korelatem wolno-ści) odpowiedzialność, albo przyjąć ją na siebie, na mocy tejże wolności. |