| Abstrakt: | Skąd bierze się potrzeba badania F. Dostojewskiego z punktu widzenia
filozoficznego i mówienia o nim językiem konkretnych pojęć i definicji? Po pierwsze
z oczywistej przyczyny nagromadzenia w tej literaturze bogatej treści filozoficznej, i
po drugie, z potrzeby odnalezienia konstruktywnego wyjaśnienia dla obecnych w jego
twórczości wielu różnych, czasem nawet sprzecznych twierdzeń na temat treści idei Dobra, Piękna i Prawdy. Konieczność wykorzystania aparatu pojęciowego
stosowanego na gruncie filozofii do analizy powieści autora Braci Karamazow wynika
także, a może nawet przede wszystkim z różnorodności, a nawet sprzeczności tez
pojawiających się w tekstach rosyjskiego prozaika na temat jednostki ludzkiej.
Pierwsze wrażenie, które odnosi odbiorca literatury Dostojewskiego prowadzi do
wniosku, że to swoisty tygiel teorii i twierdzeń. Dalsze obcowanie z materiałem
źródłowym rodzi jednak pokusę dokładnej analizy naukowej, która ułatwi
odnalezienie „klucza interpretacyjnego”, lub pozwoli uzyskać zadowalające
uzasadnienie dla tej różnorodności w ramach jakiejś syntezy. Niniejsza praca jest w
gruncie rzeczy dowodem na uleganie takiej pokusie. Pytanie o przyczynę obecności w
twórczości Dostojewskiego wielu różnych treści idei, a także niemożliwych do
pogodzenia propozycji definiowania samego człowieka, jest podstawowym
problemem badawczym, którego postanowiłam się podjąć. Uzasadnienie szczególnej
korelacji pytania o dialektykę idei w dziełach Dostojewskiego oraz pytania o
człowieka, to jeden z głównych celów mojej rozprawy. Okazało się, że na te dwa
pytania należy udzielić odpowiedzi jednocześnie, nie można bowiem nic orzekać na
temat jednego z tych zagadnień, bez gruntownego badania drugiego. Praca ta nie ma
więc charakteru monograficznego. Swoje rozważania skupiam przede wszystkim na
określeniu źródła obecnej w twórczości Dostojewskiego dialektyki idei. Twierdzę, że
źródłem tym jest ukazywanie człowieka przez pisarza jako wolny, dynamiczny i
stanowiący o sobie podmiot, który może siebie oceniać alternatywnie, może więc
stawiać różne hipotezy na temat własnego bytu.
Hipotezy człowieka na temat swojego statusu ontologicznego domagają się
jednak weryfikacji i uprawomocnienia. Podmiot dąży więc do ich potwierdzenia na
drodze szczególnego eksperymentu, który nazywam eksperymentem metafizycznym.
Eksperyment ten jest metodą definiowania się wolnego podmiotu w odniesieniu do
Absolutu i za pośrednictwem idei. Idee w relacji człowieka z Absolutem pełnią rolę
miary i ,,narzędzia” pomocnego w definiowaniu. Stosunek człowieka do idei okazuje
się miarą jego stosunku do Absolutu i zrazem, stosunek człowieka do Absolutu mierzy
się jego stosunkiem do idei. Właściwe uzasadnienie tak postawionej tezy,
dowiedzenie, iż dialektyka idei u Dostojewskiego ma ściśle antropologiczne podstawy,wiąże się z koniecznością precyzyjnego zdefiniowania samych pojęć „idei” i
„dialektyki” na gruncie tej myśli oraz wykrycia specyficznej metody filozofowania,
którą posługuje się pisarz.
W pierwszej części pracy sformułowane zostały założenia metodologiczne i
uzasadnienie możliwości wywodzenia treści filozoficznych ze specyficznego
materiału źródłowego, którym są powieści Dostojewskiego. Zawarte w nim zostały
także podstawowe dla tego badania definicje „idei” oraz „dialektyki idei”. Nakreślone
tu zostały także najważniejsze cechy rekonstruowanej przeze mnie antropologii.
Określenie statusu idei w koncepcji autora Biesów oraz próba udzielenia odpowiedzi
na pytanie o źródła ich dialektyki kształtuje bowiem jednocześnie obraz spójnej i
konsekwentnie przejawiającej się w tzw. „wielkich powieściach” Dostojewskiego jego
koncepcji człowieka i świata, a więc głównych założeń antropologii i metafizyki
rosyjskiego myśliciela.
Człowiek w tej koncepcji jest bytem wolnym i poszukującym własnej definicji.
Nieusuwalna potrzeba samookreślenia i zdobycia niepodważalnej wiedzy na temat
własnego bytu ukazana została przez Dostojewskiego w sposób, którego adekwatności
nie można chyba przecenić. Nieskończona dynamika bytu ludzkiego prezentuje się na
kartach jego powieści poprzez zastosowanie metody pro i contra, czyli zestawienie ze
sobą wielu różnych tez na temat człowieka w jednym dziele, które to tezy nawet jeśli
przeciwstawne, lub wręcz sprzeczne, poparte są tak samo silnym i przekonywującym
zapleczem argumentów. Także idee Dobra, Piękna i Prawdy w różnych miejscach
powieści Dostojewskiego definiowane są w różny sposób, co po pierwszym
odczytaniu dzieł pisarza pozostawia wrażenie chaosu a nawet niespójności jego myśli.
Metodą na odnalezienie sensu w tym ,,chaosie” wydaje się być jednak odstąpienie od
naturalnej potrzeby wyselekcjonowania z tego tyglu twierdzeń jednej definicji
człowieka i jednej treści każdej z idei, a następnie przyznania im statusu „kluczy
interpretacyjnych”. Trzeba po prostu jak twierdzi B. Urbankowski ,,uznać ten
karnawał” i przyjąć hipotezę, że może właśnie w tym ,,szaleństwie”, w tym chaosie
tkwi metoda. Na tym zasadza się istota dialektyczności myśli filozoficznej
Dostojewskiego. Nagromadzenie różnych tez na temat człowieka i ich wzajemny
dialog, a właściwie jak słusznie zauważył M. Bachtin – polilog, jest chaosem
,,programowym”, zamierzonym i skutecznie prezentującym główne założenie
antropologii Dostojewskiego; jest nim dynamizm wolnego bytu ludzkiego,
pozostającego zawsze in statu nascendi. Bycie podmiotu przejawia się, między
innymi, poprzez dialektykę idei, stąd też człowiek może być poznany i zbadany
właśnie dzięki gruntownej analizie tej dialektyki.
Poszukiwanie wiedzy o granicach i możliwościach własnego bytu oraz
określenie swojego miejsca w strukturze bytów przez wolną ludzką jednostkę okazuje
się według Dostojewskiego niemożliwe bez odniesienia się do Absolutu. Bóg w
koncepcji antropologii rosyjskiego myśliciela staje się konieczną koordynatą
metafizyczną dla samookreślającego się podmiotu. Podmiotu wolnego, a jednak
ograniczonego z dwóch zasadniczych powodów: pierwszy to niemożliwość
zdefiniowania i określenia swojego bytu poza Bogiem, bez odniesienia do Absolutu,
drugi to zdeterminowanie do samostanowienia. Podmiot nie może zrezygnować z
definiowania siebie, nie może także uciec od odpowiedzialności za wybory
dokonywane na drodze bycia i samostanowienia. Stąd też kluczowa dla koncepcji
człowieka Dostojewskiego cecha podmiotu, którą jest wolność, przedstawiana jest w
tej literaturze za pomocą metody pro i contra, waha się między apoteozą i nienawiścią,
jawi się jako największy przywilej i jako privilegium odiosum. Te dwa oblicza
wolności ukazuje Dostojewski jako dwa bieguny wolnej i dynamicznie przebiegającej
egzystencji człowieka, który podczas prób afirmowania swojej wolności (na przykład
poprzez bunt przeciwko Absolutowi) ulega wewnętrznemu chaosowi, lękowi i
wreszcie poczuciu tragizmu własnej egzystencji.
Próba rozwiązania ,,zagadki” dialektyczności pisarstwa Dostojewskiego
zmusiła mnie, co oczywiste, do rozważenia lub przynajmniej zasygnalizowania wielu
innych problemów dotyczących analizowanej twórczości. Jednym z najistotniejszych
było prześledzenie relacji człowieka z Absolutem, w której to relacji kluczową rolę
odgrywają idee. Akcentowanie przez pisarza zdeterminowania człowieka do tzw.
„rozstrzygania idei” ukazało wyjątkowy status i fundamentalną rolę, jaką idee
odgrywają w procesie definiowania się wolnego podmiotu. Dostojewski analizuje idee
nie ze względu na ich status ontologiczny, ale ze względu na funkcję jaką pełnią dla
człowieka. Idee stają się dla wolnego podmiotu miarą w jego relacji z Absolutem,
relacji koniecznej w procesie definiowania. Człowiek eksperymentuje na treściach idei
w poszukiwaniu niepodważalnej wiedzy na swój temat. Idee Dobra, Piękna i Prawdy
zdają się interesować pisarza przede wszystkim ze względu na rolę jaką pełnią dla
podmiotu, nie zaś ze względu na obiektywne warunki ich bytowości. Myśl
Dostojewskiego charakteryzuje więc głęboki antropologizm, tak dalece, że nawet Bóg
staje się w tej koncepcji koordynatą w procesie definiowania się podmiotu, a świat
,,układem odniesienia” dla wolnej jednostki poszukującej niepodważalnej wiedzy o
własnym bycie. Rzeczywistość, świat w jego złożonej strukturze, analizowany jest
przez Dostojewskiego zawsze z perspektywy człowieka i to człowieka Dostojewski
uczynił głównym przedmiotem swojego badania.
Dostojewski wszechstronnie i we wszystkich możliwych inwariantach bada
naturę bytu ludzkiego, jednak na szczególną uwagę zasługuje przedstawiona przez
niego metoda definiowania się podmiotu na drodze eksperymentu metafizycznego.
Problem eksperymentalnych zabójstw i samobójstw w badanej twórczości najdobitniej
i najwyraźniej akcentuje zdeterminowanie człowieka do samostanowienia,
zdeterminowanie tak silne, że niemożliwe do usunięcia nawet w obliczu zdeptania
wszystkich praw, norm społecznych i nadania nowej treści (sprzecznej z etyką
chrześcijańską) idei Dobra. Dlatego też najwięcej miejsca w tej pracy poświęcam
koncepcji eksperymentu metafizycznego. Druga część rozprawy zawiera analizę
przebiegu tak rozumianego eksperymentu, wyszczególnienie jego kolejnych etapów
oraz konkluzję na temat jego skutków. Skuteczność teleologiczna takiej metody
definiowania się podmiotu staje bowiem pod wielkim znakiem zapytania.
Trzecia część pracy to miejsce na określenie podstawowych cech filozofii F.
Dostojewskiego, którą za L. Grossmanem nazywam filozofią in actu. Przedmiot i
podmiot tej filozofii, czyli człowiek, byt znajdujący się w ciągłym procesie przemian,
byt in statu nascendi, uprawnia bowiem do definiowania całej myśli Dostojewskiego
ze względu na dynamiczność jej przedmiotu oraz ze względu na dialektyczną metodę
stosowaną przez myśliciela do jej adekwatnej prezentacji. Główne cechy antropologii i
metafizyki Dostojewskiego, do których zaliczam kontemplację rzeczywistości zawsze
z perspektywy podmiotu ludzkiego, konieczne odniesienie się do Absolutu w procesie
definiowania własnego bytu oraz fundamentalną rolę idei w relacji człowieka z
Absolutem, prowadzą do potwierdzenia stawianej tutaj tezy, że dialektyka idei w
twórczości Dostojewskiego ma swoje źródło w sposobie bytowania i definiowania się
podmiotu, ma więc ściśle antropologiczne podstawy. Skuteczną zaś metodą,
umożliwiającą ukazanie nieskończonej dynamiki bytu ludzkiego jest właśnie metoda
pro i contra. O Dostojewskim często pisze się językiem eseju, językiem metafor i poetyckich
niedomówień. Czasem wydaje się (być może słusznie), że taki język jest jedynym
dopuszczalnym sposobem wypowiadania się o twórczości tego pisarza. Sztuczne
umieszczanie tego co ,,w Dostojewskim” i ,,o Dostojewskim” w ramach języka
naukowego i w trybach jednoznacznych pojęć na pierwszy rzut oka wydaje się
niewybaczalną zbrodnią. A jednak taki eksperyment się tu dokonał. W jakim celu? To
próba zmierzenia się z nieokreślonością świata Dostojewskiego za pomocą ,,ostrych”
narzędzi dookreślenia, dopowiedzenia, wreszcie - interpretacji filozoficznej. Dlaczego
pozwalam sobie na taki ryzykowny eksperyment? Przystępując do badania dzieł
Dostojewskiego, po zapoznaniu się z licznymi omówieniami jego twórczości,
zauważyć można przede wszystkim, jak wiele, jak dobrze i jak słusznie
wypowiedziano się już o Dostojewskim, ale także - jak różne i czasem zupełnie
nieprzystające do siebie są te interpretacje. Charakterystyka myśli Dostojewskiego,
którą zaproponowałam w niniejszej rozprawie ułatwi być może wyjaśnienie pewnych
nieporozumień interpretacyjnych, jakie odnajdujemy w literaturze „o Dostojewskim”
(mam na myśli zarówno eseje, eseje filozoficzne, badania literaturoznawcze). Podmiot
ma prawo definiować siebie w różny sposób, a jego poszukiwania własnej tożsamości
najlepiej oddaje rezygnacja z kategorycznych i ostatecznych twierdzeń określających
byt człowieka. Precyzyjnie zaś i za pomocą jednoznacznych pojęć scharakteryzować
należy programowy i dialektycznie prezentowany w utworach pisarza postulat
opisywania człowieka w całym jego dynamizmie. Wielość różnych tez w myśli
Dostojewskiego na temat statusu podmiotu stwarza dogodną sytuację dla powstawania
równie wielu interpretacji jego filozofii. Zaprzestanie poszukiwania jednego
rozwiązania dla tej różnorodności nie jest jednak rezygnacją ze skutecznej
rekonstrukcji antropologii pisarza, ale uznaniem tego rodzaju polifonicznej metody
mówienia o człowieku za sposób najlepiej charakteryzujący istotę bytu ludzkiego.
Bytu, który nie może być analizowany inaczej, niż ze względu na jego ciągłą
zmienność.
Jest także coś, co umyka (w konkretnym dookreśleniu) wielu badaczom
twórczości Dostojewskiego. Jest to właśnie kwestia dialektyki idei i eksperymentu
metafizycznego. Czyli tego, co wydaje mi się u Dostojewskiego nie tylko
najoryginalniejsze i najciekawsze z punktu widzenia filozofii ale także najmniej
doprecyzowane pojęciowo. Dlatego tych kwestii moja praca w największym stopniu
dotyczy. Nie znaczy to oczywiście, że pozostała problematyka badanej twórczości nie
wydaje mi się istotna i ciekawa. Znaczy to jedynie, że kwestie te zostały już
przeanalizowane i opisane, nie ma więc chyba potrzeby „wywarzania już otwartych
drzwi”. O dialektyce idei u Dostojewskiego L. Szestow pisał: ,,Dialektykę
Dostojewskiego, zarówno w Notatkach z podziemia, jak i w innych jego dziełach,
śmiało można postawić na równi z dialektyką dowolnego z uznanych europejskich
filozofów, co się zaś tyczy odwagi jego myśli – nie boję się powiedzieć – niewielu
tylko wybrańców ludzkości może się z nim równać”. O dialektyce idei u
Dostojewskiego wspomina wielu innych badaczy, umyka nam jednak precyzyjne
określenie czym jest i na czym dokładnie polega owa ,,dialektyka”. Podobnie rzecz ma
się z eksperymentalnymi zabójstwami i samobójstwami bohaterów Dostojewskiego.
Że takie się zdarzają w jego świecie powieściowym, zauważa się niemal natychmiast,
ich precyzyjna artykulacja filozoficzna pozostaje jednak często w obszarze
niedomówienia.
Analiza dialektyki idei i eksperymentu metafizycznego w niniejszej pracy jest
jednocześnie próbą rekonstrukcji modelu antropologii filozoficznej i rudymentarnych
założeń metafizyki Dostojewskiego, ale też z konieczności pewną spekulacją, a więc
konstrukcją nie budowaną na terminologii i pojęciach dosłownie wywiedzionych z
jego powieści. Nie jest to możliwe, gdyż pisarz posługiwał się głównie językiem
literackim. Ten język można jedynie potraktować jako medium wypowiedzi
filozoficznej. Dlatego model antropologii, który tu przedstawię jest rekonstrukcją
roszczącą sobie prawo jedynie do ukazania filozoficznej egzemplifikacji i komentarza
do dzieł Dostojewskiego oraz odwrotnie – dla którego to modelu antropologii dzieła
Dostojewskiego stanowić mogą literacki (oczywiście dalece doskonalszy) przykład. |