| dc.description.abstract | Nawet najbardziej samodzielny i wybitny myśliciel zaczyna filozofować w jakimś miejscu i czasie, a więc w odniesieniu do „czegoś”: do jakichś aktualnych problemów, do aktualnie rozwijanej problematyki filozoficznej, do jakichś popularnych teorii czy prób myślenia o świecie itd. Filozofowanie bowiem, jak każdy rodzaj myślenia, zawsze posiada swój kontekst. Jako istoty zakorzenione w bycie realnym zaczynamy nasze filozofowanie w jakimś punkcie, po to by móc od tego punktu poruszać się dalej. Nasze myślenie, wraz ze swoim rozwojem, coraz częściej zaczyna samo wyznaczać sobie kierunek. Problemy, które podejmujemy, swą istotową zawartością stwarzają kontekst dalszego myślenia, co nie oznacza przecież jeszcze wcale, że także kontekst historyczny nie może w istotny sposób ich modyfikować. Kierunek rozwoju myślenia konkretnego filozofa pozostaje więc wypadkową pewnej nieznanej nam nigdy do końca liczby czynników, stąd dążąc do uchwycenia zawartości problemowej czyjegoś filozofowania musimy starać się uchwytywać je w możliwie najszerszym kontekście.
Jednocześnie należy mieć świadomość, że każda pojedyncza próba ujęcia czyjejś myśli sama jest zawsze w pewien sposób ograniczona, i ograniczoną być musi. Wyznaczając więc sobie pewien kontekst myślenia, należy starać się także pamiętać o jego granicach. Tym samym pojęcie kontekstu nabiera podwójnego znaczenia: z jednej strony mówimy o posiadaniu szerokiego kontekstu, o stałym rozszerzaniu naszego myślenia o coraz to nowsze konteksty, z drugiej zaś strony mówiąc o kontekstowości myślenia zwracamy uwagę na pewien rodzaj jego ograniczenia do tych konkretnych kontekstów (jak wiele by ich bowiem nie było z pewnością nigdy nie możemy stwierdzić, że wyczerpują one uniwersum wszelkich możliwych kontekstów danego problemu). Myślenie kontekstowe jest więc myśleniem krytycznym, a więc takim, które „dba o to, by niczego nie pominąć”1.
W swojej pracy starałam się pozostać jak najbardziej wierna postulatowi myślenia krytycznego. Projekt ujęcia filozofii Nicolaia Hartmanna (1882-1950) i Martina Heideggera (1889-1976) jako filozofii postneokantowskich jest próbą myślenia kontekstowego. Jednocześnie należy podkreślić, że jest on próbą wskazania właśnie na te konteksty ich myśli, które do tej pory często były pomijane. W filozofii Hartmanna oraz w tym samym stopniu w filozofii Heideggera „widzi się” bowiem zazwyczaj pewnego rodzaju kontynuacje Husserlowskiego projektu fenomenologii. Tymczasem okazuje się, że ich myślenie pozostaje postneokantowskie co najmniej w tym samym stopniu w jakim jest fenomenologiczne. Stąd w mojej pracy filozofia Hartmanna i Heideggera zostają przedstawione po pierwsze w odniesieniu do filozofii Kanta, po drugie w odniesieniu do neokantyzmu, po trzecie zaś także w odniesieniu do siebie nawzajem. Filozofię Hartmanna oraz filozofię Heideggera rzadko stawia się obok siebie. W polskiej literaturze filozoficznej w ogóle brak pracy, której głównym tematem byłaby próba porównania tych dwóch projektów filozofii. Jeśli chodzi natomiast o filozoficzną literaturę niemieckojęzyczną to udało mi się znaleźć jedną książkę poświęconą porównaniu projektu ontologii Hartmanna z projektem ontologii Heideggera (Josef Stallmach: Neue Wege der Ontologie bei Nicolai Hartmann und Martin Heidegger. Bonn 1987) oraz jedną pracę dotyczącą metafizycznych interpretacji filozofii Kanta, w której interpretacje Hartmanna i Heideggera stawiane są obok siebie (Christian Baertschi: Die deutsche metaphysische Kantinterpretation der 1920er Jahre. Zürich 2004). Obok kontekstu historycznego równie ważnym kontekstem moich badań pozostaje kontekst problemowy. Interesujące mnie tutaj projekty filozofii starałam się bowiem przedstawić także w perspektywie problemowej. Jednym z najważniejszych problemów, wokół którego krążą moje rozważania jest problem metafizyki oraz nierozerwalnie z nim związany problem znaczenia Kantowskiego pojęcia rzecz sama w sobie. Analiza problemowa przedstawionych projektów filozoficznych nie zatrzymuje się jednak na tych dwóch głównych problemach, lecz sama prowadzi do wskazania na wiele innych problemów, które się z nimi wiążą.
Uwzględnione przeze mnie w tej pracy odniesienia nie wyczerpują oczywiście wszystkich możliwych kontekstów, czego pozostaje cały czas świadoma, co więcej same wydają się być na tyle bogatymi, że z pewnością nigdy nie zostaną wyczerpane, tym bardziej nie może rościć sobie do tego pretensji moja krótka rozprawa. Zadaniem jednak, jakie sobie stawiam jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na istnienie pewnych kontekstów Hartmanowskiego i Heideggerowskiego myślenia, a nie pretensja do ich wyczerpującego ujęcia. Na wstępie pragnę wspomnieć, iż jednym z tych kontekstów, których w swojej pracy świadomie nie podejmuję, jest właśnie odniesienie filozofii Hartmanna i Heideggera do fenomenologii. Kontekst ten jest na tyle szeroki, iż wymaga osobnego opracowywania. Nie podejmuję go jednak przede wszystkim dlatego, iż jak już wspominałam, należy on do najbardziej znanych (najszerzej uświadomionych) kontekstów Hartmannowskiego oraz Heideggerowskiego myślenia.Tytuł mojej pracy brzmi Postneokantowskie projekty filozofii. Nicolai Hartmann i Martin Heidegger. Pojęcia postneokantyzm używam zgodnie ze znaczeniem, jakie nadaje mu Andrzej J. Noras, a więc na określenie filozofii takich myślicieli jak Nicolai Hartmann, Martin Heidegger, Karl Jaspers, Heinz Heimsoeth oraz Richard Hönigswald. Postanowiłam użyć tego terminu w tytule swojej rozprawy, gdyż uważam, iż w dość jasny sposób naprowadza on na pewne intuicje związane z podejmowaną przeze mnie problematyką (inne terminy o wiele mniej się do tego nadają, np. termin pokantowskie jest terminem o wiele za szerokim, i trzeba by do niego dodać jakieś dookreślenie, choćby czasowe). Termin postneokantowskie wskazuje na fakt, iż interesujący mnie tutaj myśliciele filozofują po Kancie ale i po neokantyzmie, co ma istotne znaczenie dla podejmowanej przez nich problematyki. Dokonują oni bowiem swoistej reinterpretacji (w stosunku do interpretacji neokantystów) filozofii Kanta, uważając jednocześnie, że jest to powrót do samego Kanta, próba odzyskania zapoznanej przez neokantystów, a istotnej dla samego Kanta, problematyki ontologicznej. Moja dysertacja dotyczy dwóch postneokantystów – Nicolaia Hartmanna oraz Martina Heideggera. Hartmannowski i Heideggerowski projekt filozofii zostaną przedstawione w ich odniesieniu do Kantowskiego projektu filozofii. Punktem wyjścia jest więc Kantowski projekt filozofii oraz związana z nim wieloznaczność, niezwykle istotna z punktu widzenia wielu różnych sposobów „czytania Kanta”, z jakimi mieliśmy i nadal mamy do czynienia.
Badania, których wynikiem jest poniższa rozprawa, skupiały się wokół trzech głównych celów:
Pierwszym z nich była próba przedstawienia Hartmannowskiej oraz Heideggerowskiej interpretacji filozofii Kanta jako interpretacji ontologicznych na tle innych zaistniałych w historii filozofii interpretacji, zarówno teoriopoznawczych (związanych z neokantyzmem marburskim i badeńskim), jak i metafizycznych.
Po drugie, starałam się pokazać, że mimo, iż obie te interpretacje noszą charakter ontologiczny, (co wyróżnia je spośród wszystkich innych), to jednak znacznie różnią się one między sobą. Źródeł tych różnic poszukiwałam już w filozofii samego Kanta. Moja praca pozostaje bowiem nierozerwalnie związana z postawioną przeze mnie na początku badań hipotezą, wedle której dla zrozumienia różnorodności interpretacji myśli Kanta, a więc także różnicy interpretacji Hartmanna i Heideggera, ważna jest dwuznaczność zawarta w Kantowskim pojęciu rzecz sama w sobie. Co więcej starałam się wykazać, że dwuznaczność ta jest istotna dla Kantowskiego projektu filozofii transcendentalnej, która jednocześnie ma być także filozofią krytyczną. Tymczasem wiele interpretacji filozofii Kanta albo zdaje się jej nie zauważać, albo świadomie dąży do jej zniwelowania, co w efekcie prowadzi do zapoznania części jego intuicji. W swojej pracy spróbuje pokazać, jakie znaczenie ma ta kwestia dla Hartmannowskiej oraz Heideggerowskiej interpretacji projektu Kanta.
Trzecim celem mojej pracy było przedstawienie proponowanych przez Hartmanna i Heideggera projektów filozofii. Starałam się pokazać, na ile wypływają one z projektu Kantowskiego, oraz w jakim stopniu są zależne od dokonywanej przez tych myślicieli interpretacji oraz oceny filozofii Kanta. W tym miejscu należy zaznaczyć, że poczynione przeze mnie rozróżnienie na interpretację filozofii Kanta – z jednej strony, oraz własny projekt filozofii – z drugiej, zarówno w przypadku Hartmanna, jak i Heideggera, nie jest wcale takie jasne i jednoznaczne, co także mam nadzieje w swojej pracy pokazać. Ma ono jednak na celu stworzenie pewnej teoretycznej perspektywy dla moich analiz, oraz wprowadzenie do nich pewnego porządku, w którym to raz będzie mnie interesował bardziej jeden, innym razem znowu bardziej drugi aspekt filozofii Hartmanna bądź Heideggera.
Moja praca składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy zatytułowany Kantowski projekt filozofii zaczyna się od krótkiego opisu sytuacji, jaka panowała w filozofii, gdy Kant zaczynał swoja drogę myślową. Dla zrozumienia Kantowskiego projektu nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż w drugiej połowie XVIII wieku, a więc wtedy, gdy Kant rozpoczyna swoją działalność filozoficzną, „najgorętszym” tematem filozoficznych dyskusji jest problem oczywistości nauk metafizycznych. Problematyczność dotychczasowej metafizyki staje się punktem wyjścia Kantowskich rozważań, które w konsekwencji prowadzą go do napisania Krytyki czystego rozumu – dzieła, które powszechnie uważane jest za przełomowe dla rozwoju całej zachodniej myśli filozoficznej. Najważniejszym zagadnieniem pierwszego rozdziału pozostaje problem dwuznaczności Kantowskiego pojęcia rzecz sama w sobie, który, jak postaram się pokazać, okazuje się być kluczowy dla zrozumienia Kantowskiego projektu filozofii. Przejście od okresu przedkrytycznego do okresu krytycznego nie oznacza odrzucenia projektu odbudowy metafizyki, lecz oznacza raczej odejście od tradycyjnego rozumienia metafizyki, które teraz Kant określa mianem metafizyki dogmatycznej, w stronę projektu metafizyki krytycznej, a więc takiej, która będzie świadoma swych granic.
Rozdział drugi nosi tytuł Nicolaia Hartmanna interpretacja Kantowskiego projektu filozofii. Rozpoczyna się on jednak od krótkiego opisu metafizycznych interpretacji filozofii Kanta w ogóle. Interpretacja Hartmannowska oraz Heideggerowska nie są bowiem jedynymi metafizycznymi interpretacjami myśli królewieckiego myśliciela. Mimo to można je wyróżnić spośród tych wielu innych interpretacji metafizycznych, ze względu na ich ontologiczny charakter. Podrozdział Metafizyczne interpretacje filozofii Kanta należy więc traktować jako swoiste historyczne wprowadzenie do, zawartych w drugim oraz trzecim rozdziale, rozważań nad tymi dwoma ontologicznymi interpretacjami myśli Kanta. Po tym krótkim wprowadzeniu następuje właściwa część rozdziału drugiego, w której w pięciu kolejnych podrozdziałach staram się przedstawić Hartmannowską interpretację filozofii Kanta, której najistotniejszym elementem okazuje się być uwypuklenie dwuznaczności Kantowskiego pojęcia rzecz sama w sobie oraz nierozerwalnie z nim związane podkreślanie podwójnego epistemologiczno-ontologicznego sensu Kantowskich analiz.
W rozdziale trzecim – Martina Heideggera interpretacja Kantowskiego projektu filozofii zajmuję się analizą Heideggerowskiej recepcji myśli Kanta. Staram się pokazać, że Heidegger, w przeciwieństwie do Hartmanna, nie chce zgodzić się na tkwiącą w filozofii Kanta wieloznaczność. Poszukuje on u Kanta przede wszytki jedności, co paradoksalnie zbliża jego interpretację do interpretacji neokantowskiej, od której programowo pragnął się odciąć. O ile bowiem neokantyści chcieli widzieć w Kancie li tylko teoretyka poznania, o tyle Heidegger widzi w nim jedynie metafizyka (ontologa). Stąd, tak jak neokantyści postulują postawienie badań teoriopoznawczych (jako filozofii pierwszej) przed wszelką ontologią, tak Heidegger chce swoją, projektowaną w nawiązaniu do Kantowskiej Krytyki, nową ontologię postawić (jako filozofię pierwszą) przed i ponad wszelką teorią poznania. Heidegger szuka w Kantowskim pojęciu rzeczy samej w sobie jedności – jedności, która pozwoliłaby przekroczyć różnorodność bytów, a tym samym także rozróżnienie na podmiot i przedmiot. Nie tylko wskazuje on na konieczność istnienia takiej jedności, lecz postuluje przeniesienie badań filozoficznych na wyższy poziom, na którym jedność ta sama byłaby nam dana. Dwa ostatnie rozdziały (czwarty i piaty) są wynikiem przeprowadzonej przeze mnie analizy pism Hartmanna oraz Heideggera w kontekście ujawniających się w ich filozofii pewnych odwiecznych problemów filozoficznych. Rozdział czwarty zatytułowany Dwa projekty nowej ontologii koncentruje się wokół Hartmannowskich oraz Heideggerowskich prób odpowiedzi na takie pytania jak m.in. „czym jest filozofia?”, „jaką metodą powinna posługiwać się filozofia?”, „czym jest metafizyka?”, „jaka zachodzi relacja między filozofią a naukami szczegółowymi?”. Rozdział piąty – Człowiek i świat. Dwie próby ontologicznego ujęcia problemu poznania, ogniskuje się natomiast wokół pytania o poznającego świat człowieka. Jest on próbą wstępnego, z pewnością wymagającego w przyszłości dalszych bardziej pogłębionych analiz, porównania Hartmanowskich oraz Heideggerowskich propozycji odpowiedzi na takie pytania jak: „co to jest poznanie?”, „czym jest prawda?”, „jak jest możliwe poznanie?”, „kim jest człowiek?”, „czym jest świat, w którym żyje i który poznaje człowiek?” itp.
Na koniec chciałam jeszcze wspomnieć, iż w momencie gdy moje badania dobiegały końca wydane zostało polskie tłumaczenie jednego z najważniejszych dzieł Nicolaia Hartmanna Grundzüge einer Metaphysik der Erkenntnis, które w polskim tłumaczeniu nosi tytuł Zarys metafizyki poznania. Większa część mojej pracy była już jednak gotowa, stąd konsekwentnie (do samego końca pracy) cytując to dzieło powołuje się na jego niemiecki oryginał, podając jedynie w przypisie odpowiednie strony polskiego przekładu. | pl_PL |