| Abstrakt: | Niniejsza praca poświęcona jest charakterystyce nauczania języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie, a dokładniej błędom w użyciu języka macedońskiego przez polskich i ukraińskich studentów. Skoncentrowano się tu w głównej mierze na błędach, które wynikają z macedońsko-polskich i ukraińskopolskich
interferencji. Dwoma kluczowymi terminami w naszych badaniach są 1. interferencje 2. dewiacje. Dewiacje w użyciu języka obcego z jednej strony, oraz interferencje w języku ojczystym z drugiej, są dwoma, różnymi zjawiskami, pomimo iż często pokrywają się ze sobą w praktyce i są utożsamiane w teorii. W zasadzie interferencje mogą zawierać dewiacje lub mogą nie zawierać dewiacji, podobnie jak dewiacje
mogą być rezultatem interferencji jak również mogą nie mieć widocznego interferencyjnego źródła. W związku z tym, dewiacje dzielimy na dewiacje interferencyjne i wolne dewiacje, natomiast interferencje na niedewiacyjne
interferencje i dewiacje interferencyjne. Sfera w której dewiacje i interferencje pokrywają się ze sobą są głównym przedmiotem naszej pracy, są to dewiacje interferencyjne (oznaczane w tekście: ID).
Badaniami nad ID zajmuje się kilka dyscyplin językoznawczych. W owej pracy omówiono ujęcie problemu przez metodykę nauczania, glottodydaktykę, lingwistykę porównawczą, dewiatologię, psycholingwistykę i lingwistykę stosowaną w związku z ID. Wszystkie te interdyscyplinarne nauki w większym lub mniejszym stopniu dotyczą zagadnienia ID. Badanie dewiacji leży w obszarze zainteresowania nauki. W tym konkretnym przypadku, przedmiot badań z zakresu ID przy nauce języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie zawarty jest przede wszystkim w bazie informacji, która będzie stanowić ogromną pomoc podczas rozwoju macedońskiej
lingwistyki stosowanej, a dokładniej w wypracowaniu skutecznych metod nauczania języka macedońskiego jako obcego. Sama metodyka nauczania języka macedońskiego nie jest celem owej pracy, i chociaż w kilku zdaniach zawarto rady dotyczące metodyki, dotyczyło to jedynie przypadków, kiedy analiza konkretnej ID
bezpośrednio wiązała się z metodą jej zapobiegania. W rozdziale drugim poświęcono uwagę tym aspektom, które odnoszą się do teoretycznej i technicznej strony nauczania ID, to znaczy tym nieuniknionym faktom,
których uczący się nie jest w stanie przewidzieć. Tu należy wspomnieć przede wszystkim o różnicy miedzy bilingwizmem występującym w swym naturalnym środowisku (na terytoriach zasiedlonych przez ludność mieszaną) i bilingwizmem w warunkach uniwersyteckich. Nasza praca zajmuje się bilingwizmem akademickim,
który charakteryzuje się naruszoną spontanicznością komunikacji.
Biorąc pod uwagę fakt, iż ośrodkiem (locus) interferencji jest osoba dwujęzyczna, należy wziąć pod uwagę psychologiczne aspekty nauczania języka, które wpływają także na zjawisko ID. Wagi wrodzonej predyspozycji nie można negować, ale nie należy także wyolbrzymiać. Intuicja językowa, która jest wyjątkowo
ważna, definiowana jest jako intuicyjna zdolność organizowania wypowiedzi, przede wszystkim, zdolność odgadnięcia przy pomocy intuicji właściwej formy, konstrukcji itp. na podstawie tekstów, z którymi mówiący miał wcześniej kontakt. Komunikatywna wartość nauczanego języka musi być odczuwana przez studenta, a
do tego dochodzi najczęściej w środowisku języka ojczystego. Sam charakter uczącego się ma duży wpływ na aktywowanie pasywnej znajomości języka, względnie języka mówionego. Przyswajanie języka obcego jest bezpośrednio zależne od metod nauczania. Przyczyna występowania wielu ID może leżeć w nieodpowiedniej i/lub niedopracowanej metodyce. Właśnie dlatego ID jest miarą i wyznacznikiem skuteczności rozwiązań metodycznych. Dwoma elementami, które są decydujące przy wyborze materiału do badań
nad ID są grupy testowe i źródła (pisane i ustne). W charakterystyce grup testowych ważne jest, aby określić poziom znajomości języka. Trzeba brać pod uwagę językową przeszłość studenta, to znaczy jakie inne języki zna, a jakich uczy się w danym momencie. ID pojawiają się w każdym tekście o dowolnej długości, dlatego należy uwzględnić jak najbardziej zróżnicowane teksty. Pomiędzy poszczególnymi tekstami inwentarz ID może się znacznie różnić.
Jeszcze zanim rozpocznie się badanie ID, należy poświęcić należytą uwagę samym językom, między którymi dochodzi do interferencji, na pierwszy i drugi język w procesie interferencji. Aby zauważyć dewiacje wystarczy znać tylko jeden (drugi) język, ale aby rozpoznać interferencję należy dobrze znać oba języki. Nietrudno
przeoczyć interferencyjność niektórych dewiacji. Poprzez zestawienie ze sobą dwóch systemów językowych, można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć interferencje między nimi. Weinreich zaleca nawet symultaniczne zestawienie systemów i przewidywanie interferencji jeszcze zanim rozpocznie się badanie prawdziwych interferencji. Trzeci rozdział tej pracy jest próbą przewidzenia interferencji w użyciu języka macedońskiego przez osoby, których pierwszym językiem jest język polski lub ukraiński.
Podstawą podziału ID, według którego organizowana jest owa praca, jest podział ze względu na dziedziny języka, w których dochodzi do interferencji, więc w taki też sposób je analizowaliśmy: fonetyczno-fonologiczne, ortograficzne, leksykalno-semantyczne, morfologiczne, słowotwórcze oraz syntagmatyczne ID.
Spośród nich najwięcej uwagi poświęciliśmy fonetyczno-fonologicznym (rozdział IV), leksykalno-semantycznym (rozdział V), morfologicznym (rozdział VI) i składniowym ID (rozdział VII).
Przesłankami za fonetyczną poprawnością w mówieniu w języku obcym są obiektywne zbieżności i rozbieżności w artykulacyjnej bazie pierwszego i drugiego języka, oraz lenistwo i uporczywość subiektu, które powodują tworzenie nowych edycji artykulacyjnych. Artykulacja jest fizyczną czynnością. Nowa baza artykulacyjna wymaga większego wysiłku, wypracowania nowych nawyków wymowy. Pozajęzykowe czynniki odgrywają ogromną rolę w formowaniu nawyków artykulacyjnych. Słuch i umiejętność odtwarzania zasłyszanych dźwięków zazwyczaj uważa się za decydujące w procesie przyswajania obcej wymowy. Istotne znaczenie mają umiejętności aktorskie oraz talent muzyczny. Ci, którzy takiego talentu nie mają, a którzy są leniwi w kwestii artykulacji jako czynności fizycznej, będą mówić w języku obcym korzystając z bazy artykulacyjnej pierwszego języka, będą ośrodkiem interferencji. Fonologiczne ID są bardziej osobliwe niż fonetyczne. Fonetyczne ID w
zasadzie nie powodują blokady komunikacji. Blokadę, niezrozumienie i nieścisłość u odbiorcy mogą powodować fonologiczne ID, przede wszystkim nierozróżnianie fonemów. Fonetyczne ID powodują "obcy akcent", który dla odbiorcy może być przyjemny, może go denerwować lub może mieć charakter neutralny. Kwestia fonetycznych ID leży w artykulacji. Problemu fonologicznych ID nie da się rozwiązać przez zmianę artykulacji. Okazuje się, że dużo łatwiej jest się nauczyć nowej artykulacji niż nadać pewnej artykulacji status fonemu i włączyć ją do systemu fonologicznego. W takich przypadkach niemożność audytywnego odbioru być może należy uzupełnić odbiorem wizualnym. Czytanie, jako metoda nauczania języka obcego pomaga lepiej rozróżniać fonemy i ograniczyć występowanie fonologicznych ID. W pracy tej zawarto także typologię fonetyczno-fonologicznych interferencji, której autorem jest Weinreich (1979 : 45-47). Rozróżniamy trzy typy fonetycznofonologicznych
interferencji: 1) nierozróżnianie fonemów - z tym zjawiskiem mamy do czynienia, gdy w drugim systemie występują fonemy, których nie ma w pierwszym i odwrotnie 2) hiperdyferencjacja fonemów, gdy dwóm fonemom
pierwszego systemu odpowiada tylko jeden fonem w systemie drugim, oraz 3) zastępowanie głosek. Pierwsze dwa typy są przede wszystkim fonologiczne, zaś trzeci typ jest fonetyczny.
Najczęstszymi fonetycznymi i fonologicznymi ID, które występują w mowie polskich i ukraińskich studentów są następujące:
– zła wymowa ќ i ѓ (zastępowanie głosek);
– asymilacja ze względu na miękkość w sekwencjach /ти/ i /ди/, realizowana
przez miękką wymowę spółgłoski lub "twardą" wymowę samogłoski. Ta dewiacja występuje tylko w wymowie ukraińskich studentów;
– zła wymowa zgłoskotwórczego р, nieznanego w ukraińskim i polskim;
– dewiacje w stopniu miękkości macedońskiego л. Przede wszystkim półmiękka wymowa twardego л, charakterystyczna dla studentów w Polsce.
– ID o niskim stopniu odporności w wymowie spółgłosek welarnych: wymowa macedońskiego г jako [γ] u studentów ukraińskich, pod wpływem ukraińskiego systemu fonologicznego i graficznego, oraz udźwięcznienie
interwokalicznego х u polskich studentów;
– odstąpienie od standardowej wymowy samogłosek e i o u studentów ukraińskich;
– problemy z przyswojeniem systemu akcentowego. Ze względu na to, że język macedoński ma stabilny fonetyczny akcent, utrudnienia w przyswojeniu prawideł akcentowania są relatywnie niewielkie.
Największa część ortograficznych ID jest następstwem fonetycznych i fonologicznych interferencji. Istnieją także ID, które są wyłącznie ortograficzne i nie mają związku z fonetyką ani fonologią. Wśród polskich studentów pierwsze pojawiające się błędy powiązane są z różnicą pomiędzy alfabetem łacińskim i cyrylicą. W tekstach pisanych pismem ręcznym najczęstszymi błędami są т zamiast м, i и zamiast у, zaś w tekstach pisanych na komputerze „б” zamiast „в”. Błędy te są eliminowane bardzo szybko i nie mają większego naukowego znaczenia.
Fonetyczność macedońskiej ortografii jest główną przyczyną, dla której polscy i ukraińscy studenci nie mają trudności z jej przyswojeniem, ale jednocześnie wywołuje kilka powtarzających się ortograficznych ID. Dewiacje ortograficzne pojawiają się w związku z oznaczaniem miękkości. Miękkość pięciu miękkich
spółgłosek w języku macedońskim zaznaczana w samych grafemach: w przypadku ќ i ѓ przez znak diakrytyczny, w љ i њ przez element graficzny z prawej strony. W polskim i ukraińskim miękkości przeważnie nie oznacza się w samej literze spółgłoski, jedynie przy pomocy samogłoski i w języku polskim lub znaku miękkiego
w języku ukraińskim Podziału leksyki na potrzeby procesu nauczania języka obcego zazwyczaj dokonuje się ze względu na temat lub częstotliwość używania. Metoda częstotliwości musi być w podręcznikach do nauki języka obcego połączona z metoda tematyczną. Pracując z większością wydanych do tej pory podręczników do nauki
języka macedońskiego jako języka obcego doszliśmy do wniosku, że znaczenie częstotliwości jako kryterium jest niedoceniane. Częstotliwość jest nadzwyczaj znaczącym kryterium podziału leksyki ze względu na kurs dostosowany do poziomu studentów. Kursy poziomu A1 i A2 mogą być zorganizowane z pomocą około 1000
słów, ale słowa te muszą być starannie dobrane. Tempo z jakim obcojęzyczny student przyswoi leksykę języka macedońskiego zależy przede wszystkim od realnych międzyjęzykowych leksykalno-semantycznych
zbieżności i rozbieżności. Język macedoński jest genetycznie spokrewniony z polskim i ukraińskim, dlatego ma relatywnie dużo zbieżności na podłożu leksykalnym.
Zbieżności, a zwłaszcza międzyjęzykowa homonimia jest siłą, która przeciwstawia się zjawisku ID. Dyferencjacja (rozbieżności) jest siłą działającą w przeciwnym kierunku, podtrzymuje zjawisko ID. Poczyniliśmy próbę przedstawienia statystyczno-matematycznego przeglądu zmienności częstej leksyki w języku macedońskim w porównaniu z ukraińskimi oraz polskimi odpowiednikami leksykalnymi. Analiza
uwzględnia 1466 słów. Każdemu słowu został przyporządkowany współczynnik dyferencjacji (dalej w tekście oznaczony KD) w skali od 0 (minimum, tj. międzyjęzykowa homonimia) do 3 (maksymalne zróżnicowanie). Rachunek zróżnicowania 1466 częstych wyrazów języka macedońskiego w porównaniu z polskimi i ukraińskimi odpowiednikami ukazuje średnią wartość KD: w stosunku do języka ukraińskiego jest to 1,93 a w stosunku do języka polskiego 2,08. KD otrzymane przy pomocy tego rachunku daje wiarygodne informacje dotyczące
potencjalnego aktywnego użycia języka macedońskiego. Niższe o 0,15 KD leksyki języka ukraińskiego informuje o pewnym uprzywilejowaniu ukraińskich studentów w porównaniu z polskimi pod względem zapamiętywania słów i ich aktywnego użycia.
Aby uzyskać lepszy obraz biernej znajomości języka sporządziliśmy także rachunek zrozumienia wybranych 1466 słów. Zrozumienie, ze względu na logikę przedmiotu, jest odwrotnie proporcjonalne do zróżnicowania. Współczynnik zrozumienia (KR) przeliczamy na skalę od 0 (minimum zrozumienia) do 3 (znaczenie
jest oczywiste dla wszystkich studentów). KR macedońskich wyrazów w pewnej teoretycznej, idealnej sytuacji, w której słuchacz zna tylko jeden język jako pierwszy i nie zna żadnych innych języków, wynosi: 1,09 gdy pierwszym językiem jest ukraiński i 0,94 gdy jest to polski. Realna sytuacja jest jednak inna. Są studenci, którzy
intensywnie mówią tylko jednym językiem (ojczystym), ale nie ma studentów, którzy nie maja choćby pasywnej znajomości innych języków. Aby otrzymać realny KR wzięliśmy pod uwagę średnią znajomość międzynarodowej leksyki, którą mają wszyscy studenci bez wyjątku, a w przypadku studentów ukraińskich wliczyliśmy
także znajomość języka rosyjskiego, który ma decydujące znaczenie. W ten sposób otrzymaliśmy realne KR, które dla polskich studentów wynosi 0,99 a dla ukraińskich dużo więcej - 1,26.
Zrozumienie jest wyjątkowo ważne w początkowych fazach nauczania języka.
Aby biernie posługiwać się językiem, a dokładniej aby student mógł samodzielnie czytać teksty, niezbędne jest zrozumienie pewnego procentu wyrazów. Czytanie, czyli bierne użycie języka prowadzi do szybszego umożliwienia posługiwania się językiem aktywnie. KR wykazało, że ukraińscy studenci mają przewagę nad polskimi, a przyczyną tak dużej różnicy (0,27) jest znajomość języka rosyjskiego, bez względu
czy jest to czynna czy bierna znajomość. W pracy tej dokonaliśmy przeglądu bardziej charakterystycznych i częstszych leksykalno-semantycznych ID w mowie polskich i ukraińskich studentów. Do naszego przeglądu zaliczyliśmy następujące dewiacje: година zamiast час, час zamiast време, акцептира zamiast прифаќа/прифати, ако zamiast како, некогаш zamiast еднаш, еден пат zamiast еднаш, мора zamiast може, имам надеж zamiast се надевам, во куќа zamiast дома, има на име zamiast се вика, познае zamiast
запознае, во ноќ zamiast ноќе, mylenie види i гледа, mylenie каже i вели, сум zamiast има, zbyt częste używanie пријатен (пријатна, пријатно), некаков (некаква, некакво, некакви) zamiast некој (некоја...), се зачувува zamiast се однесува, очигледно zamiast се разбира, со себе zamiast заедно, itd. Najczęściej występują wśród tych dewiacji interferencje, jednak są też takie, które nie mają jasnego interferencyjnego źródła jak na przykład użycie мора zamiast може. Słowotwórcze ID w mowie polskich i ukraińskich studentów są rzadsze i mniej regularne niż leksykalno-semantyczne i morfologiczne i relatywnie ciężko je usystematyzować. Częstą dewiacją jest użycie sufiksu -ува przy czasownikach. Sufiks -ува jest jednym z najbardziej produktywnych w języku macedońskim, jednak w mowie studentów zbyt często używany jest hiperpoprawnie i bez potrzeby. Takie dewiacje powiązane są także z kategorią aspektu czasownika, dlatego w przypadku błędnego użycia -ува mamy też często do czynienia z błędnym aspektem: niedokonany, zamiast dokonanego czasownika. Badania dotyczące wypowiedzi studentów wykazują, że problem interferencji
związany jest głównie z morfologią. Najwięcej ID w ogóle oraz największa część ID o wysokim stopniu odporności w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów wynika z braku umiejętności prawidłowego tworzenia i/lub nieprawidłowego zastosowania form wyrazowych języka macedońskiego.
Studentom uczącym się języka macedońskiego w Polsce i na Ukrainie największy kłopot sprawia tworzenie i użycie niektórych form czasownika, zastosowanie rodzajnika postpozycyjnego oraz językowych środków deiktycznych. Największa część morfologicznych ID ma związek ze zrozumieniem i zastosowaniem
kategorii gramatycznych. Dewiacje tego typu koncentrują się wokół czterech czasów przeszłych i wszystkich struktur, w skład których wchodzi jedna z form czasownika, tzw. forma na -l (czas przeszły nieokreślony, czas zaprzeszły, tryb warunkowy) lub forma imperfectum czasownika (czas przeszły określony, czas zaprzeszły, czas
przyszły w przeszłości). Na tym obszarze ogniskują się ID związane z systemem form czasownikowych. Inne formy czasownika nie są przyczyną tak wielu ID. Z analizy pisemnych i ustnych wypowiedzi studentów wysnuto wniosek, że największe trudności w procesie tworzenia formy czasownika są wywołane przez samogłoskę występującą przed końcówką, na końcu tematu. Analiza macedońskiego systemu form czasownikowych wskazuje, że te problemy nie powinny się pojawiać w przypadku czasowników niedokonanych, a w przypadku czasowników dokonanych grupy -a i -i można je minimalizować. Czasowniki dokonane grupy -e mają aż cztery
warianty samogłoski w temacie, dlatego w ich przypadku warto zapamiętać
najczęściej występujące w wypowiedziach czasowniki, których listę przedstawiono w części VI.1.1. Ze względu na dużą częstotliwość występowania ID związanych z tworzeniem form czasów przeszłych w pracy zaprezentowano kilka propozycji metodycznych mogących zapobiec temu zjawisku, min. zaproponowano użycie pojęć czas prosty i złożony (zamiast określony i nieokreślony). Terminy te są bardziej przejrzyste i wyraziste, co znalazło praktyczne potwierdzenie w pracy lektorskiej. ID związane z zastosowaniem form czasu przeszłego są przede wszystkim rezultatem skrzyżowania dwóch kategorii gramatycznych (kategorii imperceptywności i czasowej określoności) nieznanych w językach polskim i ukraińskim. W przypadku, gdy język obcy posiada kategorię nieistniejącą w języku ojczystym uczącego się, głównych przyczyn ID należy upatrywać właśnie w związku z tym obszarem, tj. na polu dystrybucji form uwarunkowanych kategorialnie.
Błędy związane z użyciem lub brakiem zastosowania morfemu rodzajnika występują w wypowiedziach studentów zazwyczaj do końca procesu uczenia się języka macedońskiego, w związku z czym można w tym przypadku mówić o dewiacjach o wysokim stopniu odporności. Bardzo trudno je wyeliminować z powodu
subiektywizmu kategorii określoności w systemie imiennym języka macedońskiego.
Mimo to, zarówno przykłady błędnego użycia jak i błędnego pominięcia rodzajnika potwierdzają, że możliwe i konieczne jest zdefiniowanie zasad jego stosowania. Należałoby zwrócić na nie baczniejszą uwagę niż dotychczas, co dotyczy nie tylko pracy lektora, ale w ogóle metodyki nauczania języka macedońskiego jako
obcego. Podręczniki języka macedońskiego dla obcokrajowców powinny te zasady prezentować.
W rozdziale siódmym przyjrzano się najczęściej występującym w wypowiedziach typom ID w dziedzinie składni. W obszarze syntaksy można wyróżnić kilka punktów zapalnych, które, choć mniej istotne niż te z zakresu
morfologii, odgrywają dużą rolę w ocenie poprawności wypowiedzi. Najistotniejszym problemem jest duplikacja dopełnienia. Szyk zdania jest dziedziną szczególnie narażoną na powstawanie interferencji językowych w procesie uczenia się języka obcego. Dewiacje związane ze stosowaniem pomocniczych części mowy również
należą do zakresu składni. W pracy skupiono się na przypadkach błędnego użycia przyimków i spójników. Wymienione cztery typy dewiacji składniowych są najczęstsze w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów uczących się języka macedońskiego. Ze względu na brak deklinacji, form przypadka oraz potrzebę wyrażenia relacji określanych przez te formy w innych językach, przyimki odgrywają większą
rolę w języku macedońskim niż w językach polskim i ukraińskim. Z punktu widzenia polskiego i ukraińskiego studenta, macedońskie przyimki często pod względem formy przypominają przyimki polskie czy ukraińskie, ale występują w zaskakujących kontekstach. Dziwi także częstotliwość ich występowania. Podwójne, zduplikowane dopełnienie często wydaje się polskim i ukraińskim studentom specyficzną a nawet nielogiczną strukturą językową, której istnienie przeczy zasadzie ekonomii języka poprzez wprowadzanie krótkich form zaimka „tam,
gdzie nie są one potrzebne”. W teorii istnieje kilka zasad regulujących użycie i sposób
wprowadzenia zduplikowanego dopełnienia. Z punktu widzenia dydaktyki można sformułować pytanie, w jaki sposób przekazać te zasady studentom, ale praktyka pokazuje, że nie brak znajomości reguł jest przyczyną powstawania błędów. Aby zrozumieć mechanizm powstawania dewiacji związanych z duplikacją dopełnienia
trzeba zwrócić uwagę na dewiacje związane z użyciem rodzajnika.
W rozdziale ósmym zaprezentowano wnioski dotyczące interferencji i dewiacji językowych w wypowiedziach polskich i ukraińskich studentów uczących się języka macedońskiego. Potwierdzono, że można wyodrębnić dwa obszary, na których te zjawiska występują najczęściej, jeden w systemie imiennym, drugi w systemie czasownikowym języka macedońskiego. Nie są to zjawiska jednostkowe, można je pogrupować czy też wyodrębnić ich szeregi. Najważniejszym punktem zapalnym w systemie imiennym jest kategoria (nie)określoności, wyrażana za pomocą morfemu rodzajnika. W związku z tą kategorią pozostaje struktura duplikacji
dopełnienia, ponieważ jest ona zależna od stopnia określoności dopełnienia.
Duplikacji dokonuje się poprzez zastosowanie krótkich form zaimków, co z kolei stanowi kolejne źródło dewiacji językowych w systemie imiennym (mowa tu o formach i dystrybucji zaimków osobowych, szczególnie ich krótkich form). Czwartym elementem tego szeregu jest problem związany z prawidłowym szykiem
zdania, ponieważ aż do 90% dewiacji w zakresie składni dotyczy miejsca w zdaniu krótkiej formy zaimka.
W celu doskonalenia sposobów nauczania języka macedońskiego należy sporządzić klasyfikację przyczyn ID, według określonych, przemyślanych kryteriów. Podstawowego podziału ID dokonano uwzględniając obszar systemu językowego (fonetykę, fonologię, morfologię itd.). Wzięto również pod uwagę kilka innych kryteriów: stopień odporności, wysiłek intelektualny, relewancję, stopień dewiacji i inne. |