Skip navigation

Please use this identifier to cite or link to this item: http://hdl.handle.net/20.500.12128/5248
Title: Twórczość literacka Olbrychta Karmanowskiego
Authors: Ziembiński, Janusz
Advisor: Jarczykowa, Mariola
Keywords: Olbrycht Karmanowski; twórczość literacka
Issue Date: 2010
Publisher: Katowice : Uniwersytet Śląski
Abstract: Lata sześćdziesiąte XX wieku przyniosły podsumowanie i ustabilizowanie się dorobku wiedzy o autorze Pieśni pokutnych: Karmanowski otrzymał biogram w Polskim Słowniku Biograficznym podsumowujący dotychczasowe ustalenia, a jego utwory stały się bardziej dostępne dzięki antologiom poezji barokowej, zawierającym spore wybory wierszy, przy czym wydawcy niejednokrotnie wprowadzali do tekstów własne poprawki Utrwaliło się też wiązanie poety ze środowiskiem braci polskich – tak historycy literatury jak reformacji wymieniali go wśród znaczących poetów ariańskich. Wyznanie stało się niejako „obowiązującym” kierunkiem odczytywania: stwierdzono istnienie pogłosów etyki zborowej w twórczości (List do lisowczyków), a nawet „silny wpływ arianizmu” w Pieśniach pokutnych Słowo „stwierdzono” bardziej jest tu na miejscu niż „doszukiwano się” – utwory Karmanowskiego bowiem, jako poety minorum gentium nie były przedmiotem bardziej szczegółowej literackiej obserwacji i analizy: to, co o nich powiedziano to ledwie garść uogólnionych stwierdzeń. Sporadycznie pojawiające się wzmianki o poszczególnych utworach były różnej wartości. Dalszy wzrost wiedzy na temat autora Pieśni pokutnych i jego twórczości wiąże się z przynależnością poety do kulturalnego środowiska, jakim był dwór hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła i skupiona tam grupa ludzi pióra. Jej oryginalność budziła coraz większe zainteresowanie historyków literatury, choć na zjawisko to zwrócił już uwagę Brűckner. Badania nad kalwińską gałęzią Radziwiłłów mają własną historię i rozwijają się ciągle dzięki bogatym zasobom archiwalnym, które przetrwały do naszych czasów. Dla osadzenia sylwetki poety w środowisku bardziej niż badania dziejów politycznych istotna jest charakterystyka problemów wyznaniowych, mechanizmów przepływu i zarządzania informacją, działania dworu i gospodarki dobrami, organizacji wojskowej. Przełomowym krokiem wydaje się ujęcie „państwa radziwiłłowskiego” jako systemu klientarnego – można było teraz właściwie określić rolę i znaczenia spraw kultury oraz miejsce działalności literackiej wśród rozmaitych zatrudnień dworzan i urzędników, czego nie wyjaśniało przywoływane dotąd pojęcie mecenatu. W końcu przyszedł czas na systematyczny monograficzny opis funkcjonowania radziwiłłowskiego systemu klientalnego, którego częściami („trybami”) byli wszyscy literaci związani z dworem Krzysztofa Radziwiłła. Taki kompletny obraz zarysowała z pewnością książka Urszuli Augustyniak i dopełniająca ją monografia klienteli wojskowej hetmana litewskiego. Obie miały ogromne znaczenie dla wiedzy o środowisku. Podobnie – praca Marioli Jarczykowej, oświetlająca część owego systemu szczególnie istotną, bo działalność pisarską Piotra Kochlewskiego „kanclerza” państwa birżańskiego, który trzymał w rękach nici korespondencji „wprawiającej w ruch” cały mechanizm. Wiedzę o tym środowisku literackim budowano już wcześniej – patronem prac poświęconych kulturze radziwiłłowskiej można nazwać Alojzego Sajkowskiego, autora Od Sierotki do Rybeńki i wielu szczegółowych rozpraw o litterariach i teatraliach radziwiłłowskich. Wszystkie te opracowania przyniosły też szereg ustaleń szczegółowych dotyczących Karmanowskiego, wydobytych z zasobów Archiwum Radziwiłłów. 12. Na duże zainteresowanie tym kręgiem wskazuje rozmaitość pojawiających się w ostatnich latach studiów poświęconych różnorodnym zjawiskom, jak szkolnictwo, podróże edukacyjne, retoryka i oratorstwo, kazania pogrzebowe. Sprawy książki i literatury kręgu birżańskiego doczekały się nawet próby przekrojowego ujęcia. Każde z tych studiów – nawet jeśli (jak bywa najczęściej) nie wspomina Karmanowskiego – w pewien sposób powiększa naszą wiedzę o jego świecie. Stopniowy przyrost drobnych ustaleń biograficznych dotyczących poety – koniecznie trzeba tu wymienić określenie z dużą dokładnością daty urodzin oraz wskazanie jego najbliższego kręgu rodzinnego czy udokumentowanie związków z Rakowem – zaowocowało wreszcie próbą nowego biogramu. Krzysztof Gajdka skrzętnie zebrał owe ustalenia i wykorzystując także swoje znaleziska, zarysował obraz biograficzny znacznie bardziej plastyczny niż dotychczas. Za konkretnymi kształtami biografii poety nie poszło jednak w pracach historyków literatury bardziej uważne spojrzenie na twórczość Karmanowskiego. Inaczej było w wypadku Daniela Naborowskiego. Badania rozwijały się tu w oparciu – ale i w opozycji – do podstawy, jaką już przed laty stworzył Jan Dűrr-Durski swoją „monografią biograficzną” i wydaniem wierszy. Naborowski, słusznie uznany za najwybitniejszego twórcę kręgu radziwiłłowskich literatów, zajął też „wyższe” miejsce w hierarchii poezji XVII wieku, traktowany coraz częściej jako jeden z najciekawszych liryków epoki. Plonem tego wzrostu zainteresowania była mnogość prac analitycznych, pojawienie się zupełnie nowych oświetleń biografii i prace tekstologiczne zmierzające w kierunku nowej edycji utworów. Karmanowski pozostał poetą drugiego szeregu. Dzięki zainteresowaniu Naborowskim wymieniany bywa częściej, lecz przede wszystkim jako najważniejsze nazwisko uwierzytelniające istnienie formacji „poetów radziwiłłowskich”. Wspomina się o nim z reguły, kiedy mowa o całym środowisku. Nie istnieje właściwie tradycja badawcza dotycząca jego utworów – to tylko zespół krótkich całościowych ujęć, najczęściej haseł w leksykonach czy wprowadzających notatek w antologiach lub jeszcze drobniejszych szczegółowych obserwacji i napomknień. O tradycji takiej można mówić tylko w wypadku dwóch wymienionych wierszy, co jednak, jak już powiedziano, wynikło tylko z zainteresowania samym ich tematem. Tym bardziej trzeba wspomnieć o studiach Dariusza Chemperka, autora cennej książki o Naborowskim20, wychodzącego więc od zainteresownia najwybitniejszym poetą środowiska – o omówieniach Paidonomii i wiersza O śmierci, a przede wszystkim o znakomitym szkicu poświęconym wierszowi O śnie i jego kontekstom. Wymienienie tych samotnych zdobyczy nie oznacza, że o Karmanowskim się nie wspomina. Tych nawiązań pojawia się w różnych pracach niemało. Zwłaszcza dotyczy to Pieśni pokutnych, które, jak widać, są częścią dorobku poety najbardziej interesującą badaczy, może też dzięki wzrostowi zainteresowania literaturą religijną oraz kulturowym ujęciom problemów duchowości. Obrazuje to poniekąd obecność tekstów pięciu Pieśni pokutnych w antologii polskiej poezji metafizycznej okresu baroku. Zawsze są to są jednak przygodne uwagi badaczy, piszących na inny temat i niewychodzących poza doraźne spostrzeżenia. Można nawet mówić o rozbieżności między obecnością samego nazwiska poety i częstotliwością jego pojawiania się, a brakiem głębszego odczytania jego twórczości. W tej sytuacji – gdy podstawowe rozpoznanie filologiczne jest dopiero postulatem, a całość refleksji nad dorobkiem literackim poety skupiają słownikowe hasła lub przygodne obserwacje – historycznoliterackie odczytanie tej twórczości wydaje się pożądane. Taki jest cel tej rozprawy, mającej charakter tradycyjnie ujmowanej monografii dorobku literackiego Olbrychta Karmanowskiego. Wprowadzeniem do niej będzie próba uporządkowania problemów filologicznych twórczości Karmanowskiego, a dokładniej – określenia jej kanonu: co na podstawie oglądu źródeł da się stwierdzić pewnego w kwestii ustalenia autorstwa, co zaś – i w jakim stopniu – uznać musimy za hipotetyczne. Zasadniczą częścią studium, a właściwie jego istotą ma być analityczna lektura utworów składających się na tę twórczość. Zamierzeniem autora nie jest znalezienie uniwersalnego klucza, który otwierałby ją, ujawniając znaczenia dotąd nieprzeczuwane. Takie postępowanie wydaje się uprawnione w wypadku utworów dobrze określonych pod względem historycznoliterackim; wtedy nowy „pomysł” odczytania czy też klucz metodologiczny pozwoliłby wyjść poza ustalone koleiny tradycji badawczej. W wypadku poezji Karmanowskiego nie jest to potrzebne, gdyż nie została ona dotąd opisana w ten sposób, trudno też mówić tu o „ustalonej” tradycji interpretacyjnej. Stąd też zamierzone uważne podążanie za tekstem, który stać ma w centrum uwagi, możliwe głębokie odczytanie pojedynczych utworów i ich grup. Postawa wierności wobec tekstu oraz nieeksponowanie osoby interpretatora i jego narzędzi, nieodchodzenie odczytania w stronę interpretacyjnej kreacji sytuują założenia metodologiczne tej pracy bliżej ujęć tradycyjnych niż współczesnej (Gadamerowskiej) hermeneutyki. Wspólne z tą ostatnią będzie pamiętanie o autonomii utworu literackiego wobec innych porządków – odwołania do biografii, środowiska, uwarunkowań historycznych mają być tylko pomocą. Każdy utwór, nawet najmniejszych rozmiarów powinien w wyniku takiej interpretacji zyskać historycznoliterackie usytuowanie, a w konsekwencji cała twórczość pisarza zostałaby umieszczona we właściwym kontekście. Dzięki temu – mamy nadzieję – Karmanowski „zrobi krok do przodu”: zdołamy zarysować sylwetkę pisarza, wydobyć go z tła kulturowego środowiska Radziwiłłów birżańskich, na którym nie rysuje się wyraźnie.
URI: http://hdl.handle.net/20.500.12128/5248
Appears in Collections:Rozprawy doktorskie (W.Hum.)

Files in This Item:
File Description SizeFormat 
Ziembinski_Tworczosc_literacka_Olbrychta_Karmanowskiego.pdf2,09 MBAdobe PDFView/Open
Show full item record


Items in RE-BUŚ are protected by copyright, with all rights reserved, unless otherwise indicated.