| Abstract: | Tematem niniejszej pracy są wypowiedzi performatywne przedstawione na przykładzie języka słoweńskiego. Zagadnienie performatywności zauważone i opisane przez J. L. Austina nie jest łatwe do jednoznacznego zdefiniowania i zamknięcia w określonych ramach, co zauważył już sam twórca pojęcia. Nie wdając się w szczegóły (które zostaną omówione później) można powiedzieć, iż performatywy to wypowiedzi, przez powiedzenie (zapisanie) których tworzymy różnego rodzaju stany rzeczy np. zobowiązanie przez powiedzenie Obiecuję / Przysięgam / Ślubuję / Zobowiązuję się, że…Innym przykładem może być prawo powiedzmy podatkowe tworzone przez zapis odpowiednich przepisów. Jako, że dla Austina teoria wypowiedzi performatywnych okazała się ostatecznie niemożliwa do obrony, włączył ją w zakres swojej kolejnej teorii – teorii aktów mowy, która głosi, iż wypowiedź składa się z trzech składników, aktów mowy: lokucyjnego (wypowiadania), illokucyjnego (czynność inna niż mówienie wykonywana przez mówienie) oraz perlokucyjnego (skutek, jaki powstaje dzięki wypowiedzi). W niniejszej pracy zgadzamy się z ty poglądem i nie utożsamiamy tych dwóch pojęć. Ta sama wypowiedź może być rozpatrywana jako wypowiedź performatywna lub jako akt mowy. My rozważać ją będziemy jako pierwsze z tych zagadnień. Jedynym zastrzeżeniem jest pomocnicze użycie terminu rodzaju illokucji w odniesieniu do tego, co tworzy wypowiedź performatywna np. kiedy stwierdzamy, iż nie da się określić bez uwzględnienia kontekstu czy dana wypowiedź w trybie rozkazującym tworzy rozkaz, prośbę, ostrzeżenie czy jeszcze coś innego, możemy w skrócie powiedzieć, że nie sposób określić rodzaju illokucji.
Jeśli chodzi o zawartość pracy, to będzie się ona składać zasadniczo z trzech części. Rozdział I obejmie wstęp teoretyczny do zagadnienia wypowiedzi performatywnych oraz przeciwstawienia go teorii aktów mowy. Omówimy rozwój obu teorii J. L. Austina, pokrótce przybliżymy temat aktów mowy według J. Searle’a, a następnie przejdziemy do dwóch słoweńskich badaczy performatywów – o. S. Škrabca, który już pod koniec XIX wieku zwrócił uwagę na wypowiedzi tworzące stany rzeczy oraz I. Žagara, który współcześnie zajmuje się tą tematyką. Rozdziały II i III to funkcjonalne ujęcie problematyki wypowiedzi performatywnych. Omówimy je jako pełniące trzy funkcje – przede wszystkim sprawczą, która czyni je performatywnymi. Poza tym pokażemy, iż mogą również pełnić funkcję informacyjną (wszystkie performatywy spełniają ją wtórnie informując o tym, co tworzą, dla niektórych z nich funkcja informacyjna jest jednak równie istotna, jak sprawcza). Niektóre wypowiedzi performatywne mogą też pełnić funkcję nakłaniającą, kiedy poprzez stworzenie jakiegoś stanu rzeczy mają za zadanie wpłynąć na odbiorcę. W rozdziale III będzie nas już interesować tylko funkcja sprawcza, a na podstawie jej typów podzielimy wypowiedzi performatywne w zależności od tego, gdzie leży podstawa sprawczego charakteru (np. w konwencji społecznej lub na mocy wiary). Abstrahując od tego podziału zauważyć można dwa zupełnie różne typy performatywów, które w swych pracach wyróżniają G. J. Warnock oraz E. Grodziński. Używając terminologii polskiego badacza chodzi o wypowiedzi zaczynające się od explicite performatives oraz wypowiedzi o doniosłości prawnej i quasi – prawnej. Jedne od drugich różnią się tym, iż pierwsze stwarzają pewne abstrakcyjne byty takie ja obietnica, ostrzeżenie, porada czy rozkaz, drugie natomiast tworzą stosunki prawne oraz społeczne. Wypowiedzi o doniosłości prawnej i quasi – prawnej nie zaczynają się zazwyczaj od czasownika performatywnego, jak to ma miejsce w przypadku pierwszej grupy, jednak mogą być sprowadzone do takiej postaci. Podział ten nie jest jednak wcale tak ostry, gdyż explicite performatives występują również wśród wypowiedzi o doniosłości prawnej np. przysięga małżeńska zawiera czasownik performatywny i oprócz aktu prawnego, jakim jest akt małżeński, tworzy również zupełnie prywatne zobowiązanie wobec współmałżonka na tej samej zasadzie, co zwykła obietnica w cztery oczy. Dlatego dogodniejszy wydaje się podział na podstawie typów funkcji sprawczej, gdzie performatywy o charakterze prawnym znajdują się w grupie wypowiedzi o funkcji sprawczej na mocy formalnej konwencji społecznej, quasi – prawne z kolei bazują na nieformalne konwencji społecznej. Wypowiedzi zaczynające się od explicite performatives w ogóle nie pojawiają się w tej klasyfikacji jako odrębna grupa, występują natomiast w każdym z wyodrębnionych przez nas typów performatywów. Grodziński wyróżnia także trzecią grupę – zwroty grzecznościowe, która u nas znajdzie się wśród wypowiedzi o funkcji sprawczej na mocy nieformalnych konwencji społecznych. Trzecia część pracy zawarta w rozdziale IV będzie mieć charakter gramatyczny. Przedstawimy tam najbardziej charakterystyczny formalnie typ performatywów, a więc wypowiedzi z czasownikami performatywnymi. Omówimy sporą grupę słoweńskich czasowników jako predykatów pierwszego i wyższego rzędu które implikują odpowiednie argumenty w odpowiedniej postaci gramatycznej, co z kolei ukaże, jakie formy zdaniowe przyjmują performatywny wyraźne. |