| Abstrakt: | Niniejsza rozprawa jest próbą systematyzacji wiedzy na temat miasta
ponowoczesnego, jakie wyłania się z wybranych włoskich powieści powstałych po roku
1968 aż po pierwszą dekadę nowego millenium.
Pierwszy rozdział teoretyczny tekstu stanowi szkic historii pojęcia miasta od
czasów antycznych po okres rewolucji przemysłowej (geneza miasta, jego rozwój,
rozmaite modele i realizacje). Następnie przedstawione są najważniejsze zagadnienia
określające zjawisko miejskości, zarówno z perspektywy organizacji przestrzeni, jak i
kształtowania struktury społeczeństwa oraz sytuacji jednostki. Końcowy rozdział
rozważań teoretycznych poświęcony jest definicji i problematyzacji kategorii
postmodernizmu / ponowoczesności w jej sensie ogólnym oraz w odniesieniu do
rzeczywistości miejskiej, zaistniałej po roku 1968 i nadal aktualnej.
Drugą część rozprawy stanowi analiza poszczególnych aspektów miejskości
odzwierciedlonych w wybranych dziełach współczesnych włoskich pisarzy (Roberta
Alajmo, Alessandra Baricco, Stefana Benniego, Italo Calvino, Vincenza Consolo,
Giuseppego Culicchii, Andrea De Carlo, Sergia De Santis, Danielego Del Giudice,
Umberta Eco, Peppe Lanzetty, Massima Lugli, Alda Nove, Tiziana Scarpy, Eleny
Stancanelli, Antonia Tabucchiego, Piera Vittoria Tondellego, Paola Volponiego).
Obserwacji zostają poddane określone cechy postmodernistyczego miasta oraz jego
mieszkańców w wersji przyjętej przez włoskich twórców i sprawdzonej na faktycznym
materiale literackim.
Pierwsze podrozdziały analizy koncentrują się na opisie literackich odmian
cityscape, czyli przestrzennych aspektów miast ukazanych w fabule. W badanych
powieściach można zobaczyć, że przestrzeń extra muros okazuje się konkretnym
oparciem i podstawą powstania każdego miasta, określając jego otoczenie i granice, a
ponadto stając się uosobieniem dialektycznego podziału na środowisko sztuczne
(architektura, gospodarka urbanistyczna) i naturalne (przyroda, warunki geograficzne),
w którym żyje człowiek. Autorzy włoscy upominają się w tym miejscu o historie i
legendy związane z założeniem różnych ośrodków miejskich, ponieważ widzą w nich
akty kulturotwórcze i tożsamościowe, które determinują rzeczywistość opisanych
miejsc oraz ich wymiar „mitologiczny”. Z większości powieści wynika niezbicie, iż
współczesna struktura miasta nie zaznacza wyraźnie obszarów centrum i peryferii,
kwestionując pod tym względem wielowiekową tradycję. W wyniku ciągłej ekspansji i
rozbudowy miast, a co za tym idzie zniekształcania ich pierwotnej struktury
przestrzennej, kluczowym kontekstem czasoprzestrzennym stają się kategorie
continuum i chwili obecnej, które generują nieskończone możliwości zmian i
zaskoczeń. Prowadzi to do „labiryntowości” ponowoczesnych miast, realizującej się na
wielu poziomach ich układów przestrzennych oraz bytowania i działalności
mieszkańców.
Ludzka percepcja przestrzeni miejskiej jest silnie naznaczona wpływem
czynników estetycznych, sztucznie wytworzonych. To one - mniej lub bardziej
świadomie - kształtują kontakt człowieka z istotą piękna i brzydoty, wyrafinowania i
tandety. W tym obszarze istotną rolę pełnią cztery żywioły, odpowiednio wykorzystane
przez kreatorów miast na poziomie tyleż dosłownym, co symbolicznym. W tekstach
literackich miasto ponowoczesne jawi się zatem jako mieszany produkt: żywiołu ziemi
(kształtowanie powierzchni, materiały i prefabrykaty, sfera profanum, podziemie,
piekła); powietrza (zanieczyszczenie, zapachy, dźwięki, cisza, ruch, sfera sacrum);
ognia (światło słoneczne, sztuczne iluminacje, szarzyzna, ciemność, krzykliwość barw);
wody (elementy architektoniczne o określonych kształtach i substancji, wodne formy
naturalne i sztuczne, doznania sensoryczne związane z wodą, płynność i zagęszczenie
przestrzeni, poczucie nieskończoności). Cztery żywioły tworzą specyficzny
konglomerat różnych bodźców i wrażeń, którymi miasto epatuje i bombarduje
człowieka, a które w takim nasileniu nigdy nie występują w świecie naturalnym.
Powoduje to stopniowy przesyt sensoryczny ludzi i obniżenie ich wrażliwości na
kolejne impulsy.
Kolejne podrozdziały analityczne podejmują zagadnienie mindscape, czyli
miasta rozpatrywanego z punktu widzenia społeczeństwa i jednostki w wersji
literackiej. W ponowoczesnym mieście jest względnie łatwo zdobyć wykształcenie i
pracę, zaangażować się w sprawy ekonomiczne czy polityczne, a nawet zaspokoić
potrzeby religijne. Pisarze nie dają się jednak zwodzić pozornemu bogactwu szans i
możliwości miejskich, ponieważ wyraźnie pokazują ich ambiwalentne konsekwencje:
nierówność ekonomiczną, brutalizację postaw i reakcji, przyspieszone lub chaotyczne
rytmy życia, nadprodukcję i nadkonsumpcję dóbr materialnych przy jednoczesnej
pauperyzacji wielu grup lub jednostek, które nieraz prowadzi do ich wyobcowania,
osamotnienia, dezyntegracji albo marginalizacji.
Nieodłącznym elementem ponowoczesnego życia miejskiego są jego rozliczne
oferty ludyczne. W badanej prozie ważne miejsce zajmuje więc kult przyjemności i
rozrywki oraz korzystanie ze spektakli i gier, które miasto proponuje swoim
mieszkańcom dla wypełnienia „wolnego czasu”. Szczególnie ostro obnażana jest przez
twórców wszechobecność i manipulacyjność mediów, promujących kulturę
„efekciarską” i przesadnie konsumpcyjną. Podkreślone są też zagrożenia płynące z
nowego zjawiska kulturowego, jakim jest powszechne korzystanie z telefonów
komórkowych, sieci internetowej i technik komputerowych w celu kreowania
wirtualnych światów i „naskórkowych” relacji z ludźmi opartymi na złudzeniach i
namiastkach.
Analizowane powieści stają się owocnym źródłem wiedzy na temat kondycji
społeczeństwa żyjącego na przełomie dwóch ostatnich tysiącleci, które musi
zaakceptować i pozytywnie rozwiązać problem wieloetniczności i wielokulturowości
ponowoczesnych miast. Wyniki lektury odsłaniają obraz zbiorowości niestabilnej pod
tym względem, z trudem usiłującej poradzić sobie z narastającą przemocą i
przestępczością, a także z różnego rodzaju innymi (obcokrajowcami, turystami,
włóczęgami). Literatura przedstawia całe spektrum bohaterów anonimowych,
stanowiących nieodłączną część ponowoczesnej społeczności miejskiej i
odgrywających fundamentalną rolę w kształtowaniu jej życia na różnych poziomach.
Ostatni podrozdział części analitycznej rozprawy skupia się na egzystencjalnych
przypadkach poszczególnych bohaterów, starając się uwydatnić pewne ich wspólne
tendecje, poszukiwania, pytania i problemy. Wynika z tego swoista reguła ciągłej
konfrontacji jednostki ze zbiorowością, niełatwe poszukiwanie własnej tożsamości oraz
konieczność ciągłych wyborów między bezpieczeństwem tradycji a dryfowaniem w
płynności zmian i możliwości.
Postmodernistyczne miasto włoskich pisarzy to synonim sztucznej i zamkniętej
przestrzeni labiryntu i więzienia, wielopoziomowa ‘zagracona’ struktura z obfitością
efektów różnego typu, przeludnieniem i mnogością rzeczy, między którymi porusza się
i żyje społeczeństwo różnorodne i słabo zintegrowane. Ulega ono sprzecznym uczuciom
fascynacji i zagubienia, zachwytu i grozy, konformizmu i buntu, apatii i
nadpobudliwości. Cechują je relacje międzyludzkie z konieczności oparte na
chwilowości, powierzchowności, obojętności i konieczności maskowania. To miasto,
obrazowane retorycznie jako cebula, żywe ciało, dom, byi, wzmacniacz emocji, a także
wykorzystywane realistycznie jako tło i scena wydarzeń fabularnych, otrzymuje różne
oceny od włoskich mistrzów ponowoczesności. Niemniej wszyscy oni zachęcają swych
odbiorców do uwagi, czujności i krytycyzmu, szczególnie w przypadku, kiedy stawką
jest rozpoznawanie i zbudowanie własnej tożsamości. |