| Abstrakt: | Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym
(teoretycznym) przedstawiono definicje oraz kształtowanie się pojęcia językowego
obrazu świata (JOS). Omówiono językowe i pozasystemowe wykładniki (nośniki) JOS
oraz ich przydatność w odtwarzaniu obrazu poszczególnych wycinków otaczającej
człowieka rzeczywistości. Do grupy zjawisk istotnych przy rekonstrukcji JOS zaliczono
więc: fakty gramatyczne, tj. formy fleksyjne i derywaty słowotwórcze (właściwe
i onomazjologiczne), leksykę, frazeologię, przysłowia i teksty literackie, istotne
(definicyjne) cechy znaczeniowe leksemów oraz konotacje utrwalone językowo (mające
potwierdzenie w polisemii, derywacji, związkach frazeologicznych, przysłowiach) i tzw.
konotacje słabe, poświadczone tylko tekstowo. Za szczególnie ważne w badaniu JOS
uznano etymologię - wszak pierwotne znaczenie wyrazu nierzadko steruje sferą jego
konotacji. Ponadto zwrócono uwagę na swoistość kategoryzacji w myśleniu potocznym
i naukowym oraz właściwe językowi ogólnemu wartościowanie. Poszczególne zjawiska,
w miarę możliwości, starano się zilustrować przykładami dotyczącymi nazw zwierząt.
Rozdział drugi poświęcony jest kształtowaniu się nazw ogólnych dotyczących
owadów, którymi we współczesnej polszczyźnie są zasadniczo: owad, robak i insekt,
a dawniej również czerw (w rozwoju języka polskiego wyraz ten zawężył stopniowo
swój - początkowo szeroki zakres znaczeniowy - tak, że współcześnie oznacza tylko
beznogą larwę niektórych owadów). W tej części pracy szczegółowo przedstawiono
etymologię wskazanych nazw oraz ich rozwój formalno-semantyczny w polszczyźnie,
analizując m.in. najstarsze poświadczenia tekstowe, definicje słownikowe oraz
derywaty. W zakończeniu tej części rozprawy przedstawiono wyniki ankiet
dotyczących rozumienia nazw robak, owad i insekt przez współczesnych przeciętnych
użytkowników języka.
Rozdział trzeci, ostatni, poświęcony jest językowemu obrazowi wybranych
przedstawicieli świata owadów, którego rekonstrukcji dokonano na podstawie
właściwości językowych i pozajęzykowych, omówionych w rozdziale pierwszym.
Za obiekt analiz uznano osiem nazw rodzajowych owadów, a mianowicie: pszczołę,
trutnia, osę, szerszenia, bąka, gza, trzmiela oraz muchę. O wyborze tych nazw
zadecydowała przede wszystkim właściwość, która przez współczesnych użytkowników
języka, uznawana jest za cechę prototypowego owada, a mianowicie: zdolność
lotu. Rozprawa utrzymana jest zasadniczo w duchu metodologii kognitywno-
-strukturalistycznej - ściślej: jest próbą zastosowania „propozycji kognitywizmu”
w odniesieniu do badań nad historią języka polskiego; nie odrzuca jednak metod
wypracowanych przez strukturalizm, ale obficie z nich korzysta (w pracy szczególny
nacisk kładę na rozwój formalny większości analizowanych wyrazów; tym bardziej, że
wiele zjawisk fonetycznych, które się w tych nazwach dokonały, nie były dotychczas
przedmiotem szczegółowszych analiz historyków języka). Przyjmuję więc kierunek
badań czy sposób oglądu faktów językowych i okołojęzykowych zaproponowany przez
Irenę Bajerową już u kresu jej działalności naukowo-badawczej. Zastosowanie w podjętych badaniach metod wypracowanych przez
kognitywistów wiąże się z odrzuceniem strukturalistycznego postulatu o rozdziale
między synchronią a diachronią i opowiedzeniem się po stronie panchronii. Dlatego
podstawę przeprowadzonych w pracy analiz stanowi materiał językowy i tekstowy
pochodzący z różnych okresów rozwoju języka polskiego i zróżnicowany ze względu
na charakter ekscerpowanych źródeł. Pomocniczym środkiem pozyskiwania materiału do badań była również ankieta.
Kwestionariusz do badań językowego obrazu owadów rozprowadzono wśród 60 osób
(kobiet i mężczyzn), studentów różnych lat filologii polskiej, znajomych oraz
pracowników i współpracowników Szkoły Języka i Kultury Polskiej oraz Katedry
Międzynarodowych Studiów Polskich Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Wszystkie analizy, badania kwestionariuszowe, eksploracja słowników
pozwoliły mi choć częściowo opisać odbicie w języku różnorodności owadziej rodziny.
Mogłem się przekonać, że nowe koncepcje badań językowych, w tym metody
kognitywne, prowadzące do rekonstrukcji JOS, niezwykle wzbogacają rozważania nad
leksyką przyrodniczą. |