Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim : procesy nominacyjne a językowy obraz świata

Abstract

Praca składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym (teoretycznym) przedstawiono definicje oraz kształtowanie się pojęcia językowego obrazu świata (JOS). Omówiono językowe i pozasystemowe wykładniki (nośniki) JOS oraz ich przydatność w odtwarzaniu obrazu poszczególnych wycinków otaczającej człowieka rzeczywistości. Do grupy zjawisk istotnych przy rekonstrukcji JOS zaliczono więc: fakty gramatyczne, tj. formy fleksyjne i derywaty słowotwórcze (właściwe i onomazjologiczne), leksykę, frazeologię, przysłowia i teksty literackie, istotne (definicyjne) cechy znaczeniowe leksemów oraz konotacje utrwalone językowo (mające potwierdzenie w polisemii, derywacji, związkach frazeologicznych, przysłowiach) i tzw. konotacje słabe, poświadczone tylko tekstowo. Za szczególnie ważne w badaniu JOS uznano etymologię - wszak pierwotne znaczenie wyrazu nierzadko steruje sferą jego konotacji. Ponadto zwrócono uwagę na swoistość kategoryzacji w myśleniu potocznym i naukowym oraz właściwe językowi ogólnemu wartościowanie. Poszczególne zjawiska, w miarę możliwości, starano się zilustrować przykładami dotyczącymi nazw zwierząt. Rozdział drugi poświęcony jest kształtowaniu się nazw ogólnych dotyczących owadów, którymi we współczesnej polszczyźnie są zasadniczo: owad, robak i insekt, a dawniej również czerw (w rozwoju języka polskiego wyraz ten zawężył stopniowo swój - początkowo szeroki zakres znaczeniowy - tak, że współcześnie oznacza tylko beznogą larwę niektórych owadów). W tej części pracy szczegółowo przedstawiono etymologię wskazanych nazw oraz ich rozwój formalno-semantyczny w polszczyźnie, analizując m.in. najstarsze poświadczenia tekstowe, definicje słownikowe oraz derywaty. W zakończeniu tej części rozprawy przedstawiono wyniki ankiet dotyczących rozumienia nazw robak, owad i insekt przez współczesnych przeciętnych użytkowników języka. Rozdział trzeci, ostatni, poświęcony jest językowemu obrazowi wybranych przedstawicieli świata owadów, którego rekonstrukcji dokonano na podstawie właściwości językowych i pozajęzykowych, omówionych w rozdziale pierwszym. Za obiekt analiz uznano osiem nazw rodzajowych owadów, a mianowicie: pszczołę, trutnia, osę, szerszenia, bąka, gza, trzmiela oraz muchę. O wyborze tych nazw zadecydowała przede wszystkim właściwość, która przez współczesnych użytkowników języka, uznawana jest za cechę prototypowego owada, a mianowicie: zdolność lotu. Rozprawa utrzymana jest zasadniczo w duchu metodologii kognitywno- -strukturalistycznej - ściślej: jest próbą zastosowania „propozycji kognitywizmu” w odniesieniu do badań nad historią języka polskiego; nie odrzuca jednak metod wypracowanych przez strukturalizm, ale obficie z nich korzysta (w pracy szczególny nacisk kładę na rozwój formalny większości analizowanych wyrazów; tym bardziej, że wiele zjawisk fonetycznych, które się w tych nazwach dokonały, nie były dotychczas przedmiotem szczegółowszych analiz historyków języka). Przyjmuję więc kierunek badań czy sposób oglądu faktów językowych i okołojęzykowych zaproponowany przez Irenę Bajerową już u kresu jej działalności naukowo-badawczej. Zastosowanie w podjętych badaniach metod wypracowanych przez kognitywistów wiąże się z odrzuceniem strukturalistycznego postulatu o rozdziale między synchronią a diachronią i opowiedzeniem się po stronie panchronii. Dlatego podstawę przeprowadzonych w pracy analiz stanowi materiał językowy i tekstowy pochodzący z różnych okresów rozwoju języka polskiego i zróżnicowany ze względu na charakter ekscerpowanych źródeł. Pomocniczym środkiem pozyskiwania materiału do badań była również ankieta. Kwestionariusz do badań językowego obrazu owadów rozprowadzono wśród 60 osób (kobiet i mężczyzn), studentów różnych lat filologii polskiej, znajomych oraz pracowników i współpracowników Szkoły Języka i Kultury Polskiej oraz Katedry Międzynarodowych Studiów Polskich Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Wszystkie analizy, badania kwestionariuszowe, eksploracja słowników pozwoliły mi choć częściowo opisać odbicie w języku różnorodności owadziej rodziny. Mogłem się przekonać, że nowe koncepcje badań językowych, w tym metody kognitywne, prowadzące do rekonstrukcji JOS, niezwykle wzbogacają rozważania nad leksyką przyrodniczą.