Gothic discourses : cultural theories and the contemporary conceptions of gothic fiction

Abstract

Niniejsza rozprawa poświęcona jest zagadnieniu wpływu teorii kulturowych na współczesne koncepcje literatury grozy. W rezultacie, bezpośrednim przedmiotem analizy są w niej teksty krytyczne. W tekstach tych badaniom podlegają możliwe wpływy teorii kulturowych na konceptualizacje zarówno poszczególnych tekstów grozy jak i literatury gotyckiej jako takiej. Perspektywa badawcza, przyjęta w niniejszej rozprawie, jest zatem bliska perspektywie nowego historyzmu. Opiera się ona w znacznej mierze na teorii dyskursu Michela Foucaulta oraz na jego koncepcji przedmiotu jako dyskursywnego konstruktu. Z tej perspektywy, krytyka literatury grozy funkcjonuje w obrębie dyskursu, czy też sama reprezentuje dyskurs, w wyniku czego aktywnie konstruuje własny przedmiot badań. Z przyjętego w rozprawie punktu widzenia, koncepcja literatury grozy postrzegana jest jako konstrukt powstały w procesie przekształcania i dopasowywania do określonych ram dyskursywnych. Aby uwidocznić ten proces, niniejsza praca przyjmuje, iż groza charakteryzuje się nade wszystko swą ‘współczesnością’: tym, że jest niezmiennie zanurzona w swym własnych kontekście historycznych, właściwym dla danej epoki i znanym zarówno autorowi, jak i bezpośredniemu odbiorcy. Co więcej, na kontekst ten składają się nie tyle dane wydarzenia historyczne, co współczesne tekstom grozy dyskursy – społeczne, polityczne, ekonomiczne i kulturowe. Wydaje się, że tylko poprzez uwzględnienie wpływu owych dyskursów na tekst grozy i jego odbiór, tekst taki może zostać odpowiednio skontekstualizowany i opisany. Przez teorie kulturowe rozumie się tu szereg szerszych perspektyw społecznokulturowych do których od lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku odwoływali się w swych analizach krytycy grozy. Najważniejszymi z nich wydają się psychoanaliza, Marksizm i feminizm i to im rozprawa poświęca najwięcej uwagi. Są to bowiem teorie, które wedle współczesnych przedstawień historii krytyki literatury grozy, pomogły ustanowić współczesny społeczno-kulturowy status literatury gotyckiej. Decyzja o skupieniu się na analizie tekstów krytycznych, nie literackich, jest wynikiem refleksji nad paradoksalnym, jak mogłoby się wydawać, statusem, jakim w dzisiejszych czasach cieszy się literatura grozy. Stanowi ona przedmiot rozległych badań od około półwiecza, umożliwiając badaczom wgląd zarówno w tło historycznoliterackie poszczególnych tekstów, jak i w ogólną historię współczesnej kultury zachodu. Jednakże, bardzo trudno jest odpowiedzieć choćby na tak proste pytanie, jak „Czym jest literatura gotycka?” Wydaje się, że mimo lat badań, jesteśmy coraz dalsi od udzielenia takich odpowiedzi. Fakt ten kieruje naszą uwagę na rolę krytyki literackiej w kształtowaniu postrzegania tekstu literackiego. Wydaje się, że koniecznym jest postawienie następującego pytania: dlaczego współcześni badacze grozy ukazują tą literaturę jako niedefiniowalną, wysoce zróżnicowaną i hybrydyczną, w stopniu uniemożliwiającym jej pełne uchwycenie i opisanie, pomimo całych lat owocnych badań? Niniejsza rozprawa przyjmuje jako swój punkt wyjścia założenie, że wyżej wspomniane teorie kulturowe, używane niejednokrotnie jako narzędzia analizy tekstu, dążą do odkrycia ponadczasowej prawdy, jednocześnie same będąc ‘bytami’ historycznymi. W wyniku tego, oparcie się na nich bez jednoczesnego uwzględnienia dyskursywnego tła danego tekstu prowadzi do przetworzenia i niejako ‘napisania’ owego tekstu na nowo, zgodnie z przyjętą perspektywą. Dzieje się tak, ponieważ krytyk literacki, w trakcie analizy, skupia się na tych elementach tekstu, na które wrażliwa jest dana teoria, pomijając te, których ramy dyskursywne, właściwe dla tej teorii, nie są w stanie objaśnić. Rezultatem jest przetworzenie tekstu grozy według ramy dyskursywnej współczesnej badaczowi, ale obcej dla samego tekstu. Niniejsze rozprawa, jednocześnie, sama oparta jest na teorii. Jej celem nie jest jednak odrzucenie teorii jako narzędzia badawczego. Zamiast tego, rozprawa przyjmuje stanowisko, że analiza teoretyczna musi być koniecznie poparta analizą historyczną. W ten sposób, możliwe jest uniknięcie projekcji założeń właściwych danej teorii na dany tekst. Dlatego też analizy prowadzone w trakcie rozprawy, siłą rzeczy, podparte są rozważaniami na temat dyskursów, które mogły mieć wpływ zarówno na powstanie jak i odbiór danych tekstów literackich w przeszłości. W rozprawie szczególny nacisk kładziony jest na rozważenie kwestii subwersywności literatury gotyckiej. Podczas gdy współczesna krytyka grozy ukazuje ową literaturę jako niemożliwą do pełnego zdefiniowania, mimo wszystko podkreśla subwersywność i transgresywność jako jej nieodłączne cechy charakterystyczne, czy wręcz ‘gatunkowe.’ Te, z kolei, znajdują odzwierciedlenie, z jednej strony, w założeniu niedefiniowalności literatury grozy (groza z natury podważa obowiązujące normy i przekracza granice gatunkowe), a z drugiej strony, w założeniu marginalizacji grozy (przy czym, fakt, że literatura grozy podlegała marginalizacji uznawany jest za dowód na jej ‘gatunkowe’ zaangażowanie w kontestację porządku społeczno-kulturowego, a sama marginalizacja, za przejaw ‘wyparcia’). Jak się jednak okazuje, literatura gotycka jest nie tyle niemożliwa do zdefiniowania, co założenie niedefiniowalności okazuje się funkcjonalne w obrębie współczesnego dyskursu krytycznego. Pozwala ono bowiem na dowolne definiowanie badanego zjawiska, bez ryzyka powstania ogólnie przyjętej definicji, będącej swego rodzaju ograniczającą i zinstytucjonalizowaną ‘wielką narracją,’ z punktu widzenia której możliwe byłoby automatyczne wykluczenie konkretnych koncepcji jako ‘niewłaściwych.’ Co więcej, wydaje się, że niesłuszne jest uznanie charakteru grozy za opozycyjny, czy kontestacyjny na podstawie faktu, że była ona marginalizowana w dyskursach krytycznych przeszłości. Jak pokazuje niniejsza rozprawa, ani niedefiniowalność, ani postawa anty-oświeceniowa nie są cechami charakterystycznymi literatury grozy. Pozwalają, jednakże, współczesnym badaczom na konstruowanie zjawiska literackiej grozy w taki sposób, by potwierdzało ono ich własny punkt widzenia, czy mogło posłużyć realizacji ich własnych celów. Rozdział pierwszy rozprawy poświęcony jest analizie współczesnych przedstawień historii badań nad literaturą grozy. Takie przedstawienia bardzo często powielają pewien schemat, w którym podstawą dla określenia współczesnego statusu badacza jest stanowcze odcięcie się od perspektyw wcześniejszych pokoleń badaczy, dominujących przed rokiem 1980, a przyjęcie perspektywy charakteryzującej się ugruntowaniem analizy w dostępnych teoriach kulturowych. Jak ukazują współczesne historie badań nad grozą, to zmiana, raczej niż ewolucja, leży u podstaw współczesnego statusu zarówno literatury grozy jak i jej krytyki. Nakreślenie spójnego obrazu współczesnej dziedziny badań nad literaturą grozy – dziedziny ogromnie zróżnicowanej – jest z kolei możliwe poprzez przyjęcie założenia, że badania te wskazują na subwersywny charakter zjawiska, któremu są poświęcone. Rozdział drugi poświęcony jest, z kolei, ukazaniu kontr-historii, które świadczą o dużej samoświadomości współczesnej krytyki grozy. Szereg tekstów krytycznych, przytaczanych w tym rozdziale, wskazuje na fakt, że sami badacze, zwłaszcza ci analizujący literaturę grozy z punktu widzenia nowego historyzmu, stają się coraz to bardziej świadomi procesu przetwarzania, jakiemu podlega literatura gotycka w trakcie analizy z punktu widzenia teorii w przypadku, gdy nie ma miejsca odwołanie się do kontekstu historycznego danego tekstu. Szczególnie problematyczna okazuje się być pod tym względem psychoanaliza. Dostrzegany jest również fakt, że współczesne koncepcje grozy niejednokrotnie służą poparciu kontestacyjnych postaw samych badaczy. Rozdział trzeci poświęcony jest metodologii badawczej niniejszej rozprawy. Metodologia ta opiera przede wszystkim na rozważaniach Michela Foucaulta nad dyskursem, które umożliwiają postrzegania krytyki literackiej jako swoistego dyskursu, w obrębie którego ma miejsce konstruowanie przedmiotu padań. Rozdział rozważa też przyjęte w rozprawie rozumienie ‘znaczenia’ tekstu jako ugruntowanego w tle dyskursywnym danej epoki, oraz rozważa współczesne ukazania historii badań nad grozą, oparte na odgrodzeniu się od wcześniejszych perspektyw, w świetle rozważań Stanleya Fisha nad zasadami jakie rządzą naszym postrzeganiem danej interpretacji jako właściwej. Rozdział proponuje też wytłumaczenie dla faktu, że krytyka literatury grozy wciąż zdaje się często dążyć do ‘odkrycia’ jednoznacznych prawd o swym przedmiocie badań. Rozdział czwarty omawia sposoby, w jakie sama myśl Foucaulta jest współcześnie wykorzystywana przez krytykę literacką w rozważaniach nad grozą. Z jednej strony, przytoczony zostaje przykład Roberta Milesa, który w swym studium „Gothic Writing, 1750-1820. A Genealogy” odwołuje się do genealogii Foucaulta jako wyjątkowo skutecznej metody badawczej w przypadku literatury grozy i ukazuje w jaki sposób przyjęte w niniejszej rozprawie stanowisko metodologiczne zbliża się do i różni od tego przyjętego przez Milesa. Z drugiej strony, analizie podlegają przykłady tekstów krytycznych, w których myśl Foucaulta sama ulega przetworzeniu przez pryzmat przyjętej koncepcji literatury grozy. W wyniku tego, zamiast prowadzić do ukazania nowych faktów i związków, służy potwierdzeniu wcześniej obranego stanowiska. W końcu, rozdziały piaty i szósty poświęcone są, kolejno, analizie koncepcji niedefiniowalności i marginalizacji literatury grozy. Rozdział piąty analizuje szereg tekstów krytycznych, począwszy od studium J.M.S. Tompkins z pierwszej połowy dwudziestego wieku, a kończąc na studium Anne Williams z ostatniej dekady tego samego stulecia. W wyniku analiz, okazuje się, iż nie ma zasadniczej różnicy pomiędzy wczesną a współczesną krytyką grozy, ponieważ, bez względu na przyjęta perspektywę metodologiczną, obie konstruują literaturę grozy w odniesieniu do własnych ram dyskursywnych, tym samym ograniczając swój punkt widzenia do założeń właściwych tejże ramie. Co więcej, podczas gdy współcześni badacze starają się nie dopuścić do powstania ‘wielkiej narracji,’ która zdominowałaby ich dziedzinę badań, podjęte przez nich starania mające na celu ukazanie, że groza nie ogranicza się do zjawiska marginalnego i przelotnego, przyczyniają się do rozproszenia granic tego zjawiska i umożliwiają weryfikację istniejących koncepcji literatury gotyckiej. Rozdział szósty, z kolei, ukazuje w jaki sposób marginalizacja grozy, mająca swój początek w osiemnastym wieku i negatywnej recepcji krytycznej wczesnych powieści gotyckich, uznawana jest przez współczesnych badaczy za oznakę i potwierdzenie subwersywności gatunku. Z tego punktu widzenia, literatura grozy zagraża porządkowi oświeceniowemu pod względem społecznym, moralnym i estetycznym, co czyni ja niezwykle bliską współczesnym badaczom i cenną dla badań nad formowaniem się tożsamości społeczno-kulturowej klasy średniej. Jednakże, rozdział ma na celu ukazać, że literatura grozy nie jest z założenia anty-oświeceniowa, ani nie kontestuje porządku społecznego narzuconego przez klasę średnią. Wręcz przeciwnie, wczesna powieść gotycka wpisuje się w tło dyskursywne swej epoki, odzwierciedlając zachodzące w niej przemiany społeczne, kulturowe, polityczne, a zwłaszcza ekonomiczne. Jako taka, okazuje się ona być zjawiskiem reprezentatywnym dla osiemnastowiecznej kultury brytyjskiej i często ucieleśniającym wartości klasy średniej, a nie otwarcie antagonistycznym.