Polish and english diminutives in literary translation : pragmatic and cross-cultural perspectives

Abstract

Zdrobnienia są środkami językowymi wyrażającymi dosłownie lub metaforycznie denotatywne znaczenie „małości”. Jednakże, posiadają również znaczenie konotatywne, odnoszące się do wyrażania pozytywnych lub negatywnych emocji. Szczegółowa analiza zdrobnień obejmuje wiele dziedzin językoznawstwa, począwszy od morfologii, przez semantykę, pragmatykę, socjolingwistykę, studia nad przekładem, aż po badania międzykulturowe. Jak twierdzi Schneider (2003: 57), naturę zdrobnień można w pełni poznać tylko wtedy, kiedy wzięte zostaną pod uwagę wszystkie aspekty gramatyczne i pragmatyczne oraz występujące pomiędzy nimi interakcje. Należy tu podkreślić korelację występującą pomiędzy semantyką, która analizuje znaczenia zdrobnień poza kontekstem, a pragmatyką, która bierze pod uwagę zastosowanie i funkcje zdrobnień w kontekście. Jak wykazuje analiza tekstów literackich w języku polskim i angielskim, poszczególne znaczenia zdrobnień zależą od okoliczności ich zastosowania w konwersacji. Można więc stwierdzić, iż to pragmatyka odgrywa ważniejszą rolę w przypadku badań nad zdrobnieniami, jako że istotne jest tu zrozumienie w jaki sposób rozmówcy używają form zdrobniałych w swoim języku. Dotychczasowy stan badań wskazuje na potrzebę przeprowadzenia przekrojowej analizy zagadnień związanych ze zdrobnieniami, zwłaszcza dotyczących wpływu kultury na obecność tych elementów w języku. Podczas gdy wielu autorów omawiało procesy morfologiczne służące tworzeniu zdrobnień (Adams, 2001; Plag, 2003; Quirk, 1979 – w języku angielskim, Szymanek, 2010; Grzegorczykowa, 1984; Dobrzyński, 1988 – w języku polskim), mniej uwagi poświęcano problemom ekwiwalencji tłumaczeniowej zdrobnień, czy aspektom pragmatycznym ich zastosowania w konwersacji. Niniejsza rozprawa doktorska, składająca się z dziewięciu rozdziałów, ma na celu zbadanie zdrobnień we wszystkich ich aspektach, kładąc szczególny nacisk na występujące pomiędzy nimi różnice w języku polskim i angielskim. Omówione są tu sposoby wyrażania przez zdrobnienia emocji w języku polskim i angielskim. Porównane są zarówno polskie jak i angielskie zdrobnienia pod względem ich tworzenia, częstotliwości użycia, funkcji i znaczeń w komunikacji językowej oraz kontekstów socjolingwistycznych, typowych dla zastosowania formacji deminutywnych. Jako że zdrobnienia prawie nigdy nie wyrażają tylko swojego podstawowego, denotatywnego znaczenia „małości”, ponieważ zazwyczaj towarzyszy im zabarwienie (Gawroński, 1928; Zarębina, 1954; Wierzbicka, 1999; Handke, 1995: 93-94), każda dziedzina językoznawstwa podkreśla fakt, iż zdrobnienia są nierozerwalnie związane z pozytywnymi lub negatywnymi emocjami mówiącego (Foolen, 1997; Gąsiorek, 2000). Za pomocą zdrobnień mówiący chce wyrazić swój stosunek do rzeczywistości (Grabias, 1988: 37; Lubaś, 2003: 181; Przybyla, 2001: 188) lub coś osiągnąć (Data, 2000: 246). Formy zdrobniałe należą do ekspresywnych środków językowych, zazwyczaj stosowanych w mowie potocznej (Zgółkowa, 1991: 49; Skubalanka, 1973: 180-181; Dunaj, Przybylska, and Sikora, 1999: 236; Podracki, 2012: 180; Liseling Nilsson, 2012: 123). Kaproń-Charzyńska (2007: 149) dodaje, iż formy zdrobniałe pomagają także mówiącemu wartościować poszczególne zjawiska (Dressler and Barbaresi, 1994: 153; Bartmiński, 2007: 103; Puzynina, 1992; Laskowska, 1992) oraz sygnalizują dany sposób mówienia i typ osobowości. Dlatego więc część teoretyczna pracy (obejmująca rozdziały 1-7, z których pierwszy ma charakter wprowadzenia) ilustrowana jest przykładami użycia zdrobnień w spontanicznych wypowiedziach zaczerpniętych przez autorkę z autentycznych rozmów w miejscach takich, jak restauracja, autobus lub targ miejski oraz z codziennych konwersacji rodziców z dziećmi w wieku od 2 do 10 lat. Część analityczna niniejszej pracy (tj. rozdział 8) oparta jest na wybranych przez autorkę rozprawy tekstach literackich (omawianych w całości), reprezentujących polską i angielską literaturę dziecięcą oraz literaturę skierowaną do dorosłych czytelników. Korpus potrzebny do analizy składa się z wybranych przez autorkę niniejszej pracy dzieł literackich charakteryzujących się dużą częstotliwością występowania zdrobnień oraz mnogością ich funkcji: - dzieła literackie reprezentujące polską literaturę:  Uwikłanie Zygmunta Miłoszewskiego,  Wesele Stanisława Wyspiańskiego,  Panny z Wilka oraz Brzezina Jarosława Iwaszkiewicza,  Zemsta oraz Śluby panieńskie Aleksandra Fredry. - dzieła literackie reprezentujące angielską literaturę:  Amy Wild, Animal Talker. The Mystery Cat Diany Kimpton,  Parker Pyne Investigates Agathy Christie,  Acting Up Melissy Nathan,  Pride and Prejudice Jane Austen. Celem analizy materiału korpusowego jest próba odpowiedzi na następujące pytania: Jaki jest najczęstszy sposób tworzenia form zdrobniałych w badanych tekstach w języku polskim i angielskim? - Czy zdrobnienia są stosowane we wszystkich rodzajach wypowiedzi i we wszystkich kontekstach socjolingwistycznych? W których rodzajach wypowiedzi i kontekstach socjolingwistycznych występują one najczęściej? - Czy użycie zdrobnień przez Polaków i Anglików jest związane z ich kulturą? - W których typach znaczeń zdrobnienia są używane najczęściej? Czy jest więcej znaczeń denotatywnych czy konotatywnych polskich i angielskich formacji deminutywnych? Które znaczenia są częściej stosowane? - Jakie są najpowszechniejsze metody tłumaczenia zdrobnień na język polski i angielski? Czy możliwe jest wierne oddanie znaczenia danego zdrobnienia? Jedna z głównych tez niniejszej pracy głosi, że kultura, w jakiej żyją użytkownicy danego języka, ma znaczący wpływ na to, jakimi środkami językowymi się oni posługują (Kramsch, 2000: 3). W rozdziale 2 niniejszej pracy omówione są kwestie dotyczące kultury Polaków i Anglików oraz jej wpływu na obecność zdrobnień w języku polskim i angielskim. Język angielski postrzegany jest jako język „dorosłego mężczyzny”, nie ma w nim zatem zbyt wielu elementów żeńskich czy dziecięcych (Jespersen, 1972: 2). Powyższa opinia oparta jest między innymi na występowaniu niewielkiej ilości zdrobnień w tym języku oraz nielicznych sposobów ich tworzenia. Wierzbicka (1985: 150) podziela ten pogląd, twierdząc, że „męskość” języka angielskiego wynika z indywidualistycznego charakteru angielskiej kultury. W porównaniu z angielskim, język polski cechuje znacznie większe użycie zdrobnień, zarówno w literaturze, jak i codziennych rozmowach (Wierzbicka, 1985; Bogdanowska- Jakubowska, 2010: 184-185). Zjawisko to może być odzwierciedleniem faktu, iż polska kultura, mimo iż obecnie nabiera cech typowych dla kultury indywidualistycznej, nadal przez większość badaczy postrzegana jest jako kultura kolektywistyczna (Bogdanowska- Jakubowska, 2010: 154, 178-179). Polacy znacznie chętniej od Anglików wyrażają swoje emocje za pomocą języka. Formy zdrobniałe stosowane są w rozmaitych kontekstach społecznych, wyrażając stosunek mówiącego do poruszanych przez niego kwestii. Niniejsza rozprawa opiera się na analizie różnic międzykulturowych przedstawionych w pracach m.in. Wierzbickiej (1985, 1990), Kryk-Kastovsky (2000), czy Jakubowskiej (1999). Niezależnie od języka, zdrobnienia wyrażają wiele znaczeń, czasem nawet sprzecznych ze sobą (Taylor, 1995: 146). Po omówieniu syntetycznych i analitycznych sposobów tworzenia zdrobnień w rozdziale 3, w rozdziale 4 przedstawione są koncepcje dotyczące prymarnego znaczenia zdrobnień oraz analizy ich znaczeń, oparte na pracach m.in. Dresslera i Barbaresi (1994), Taylora (1995), Schneidera (2003), Jurafsky’ego (1996), Kreji (1969) czy Heltberg (1964). Ukazanie wielości znaczeń, jakie niosą ze sobą zdrobnienia stanowi punkt wyjścia do badań omawianych w niniejszej rozprawie. Zdrobnienia stosowane są bowiem nie tylko do wyrażania „małości” danego przedmiotu, osoby bądź zjawiska, ale, przede wszystkim, do odzwierciedlenia pozytywnego lub negatywnego stosunku mówiącego do adresata (Gawroński, 1928). Schneider (2003) uważa, iż prawidłowa interpretacja znaczenia danego zdrobnienia jest uzależniona od kontekstu poszczególnych wypowiedzi. W rozdziale 5 niniejszej rozprawy ukazane są główne funkcje, jakie zdrobnienia pełnią w poszczególnych illokucyjnych aktach mowy, takich jak asercje, dyrektywy, komisywy, ekspresywy, czy wypowiedzi w formie wołacza. Ponadto, zbadana jest relacja pomiędzy zdrobnieniami a pojęciami „twarzy” oraz „grzeczności językowej” (Brown i Levinson, 1990). Grabias (1988: 38) jest zdania, iż, tak jak w przypadku innych ekspresywnych elementów języka, formy zdrobniałe są uwarunkowane społecznie. Ważna jest bowiem nie tylko sytuacja, w jakiej znajduje się mówiący, ale także osoba, z którą rozmawia. W rozdziale 6 niniejszej pracy wyszczególnione są konkretne konteksty socjolingwistyczne, w których zdrobnienia występują najczęściej. Dotyczą one równorzędnego statusu rozmówców (relacje rodzinne czy przyjacielskie) oraz nierównorzędnego statusu rozmówców (relacje przełożony – podwładny, sprzedawca – klient, rodzic (zazwyczaj matka) – dziecko). Głównym celem badań prowadzonych przez autorkę niniejszej pracy jest ukazanie, iż sposoby tłumaczenia zdrobnień z języka polskiego na angielski oraz z języka angielskiego na polski są uwarunkowane przez kulturę i język. Zasadnicza hipoteza oparta jest na przekonaniu, iż w polskich tłumaczeniach występuje większa ilość zdrobnień niż w angielskich oryginałach. W rozdziale 7 niniejszej pracy omówione są główne metody tłumaczenia zdrobnień z języka polskiego na angielski (Hejwowski, 2009: 119), takie jak dodawanie do rzeczownika przydawki little lub small, użycie po angielsku słowa określającego obiekty mniejsze niż podstawa zdrobnienia (np. dróżka – path), użycie słowa o pozytywnych bądź negatywnych konotacjach, czy inne formy kompensacji. Ponadto, przedstawione są główne sposoby tłumaczenia zdrobnień z języka angielskiego na polski. W niniejszej pracy wykazane jest, że polscy tłumacze mają tendencję do wzbogacania swoich przekładów (z języka angielskiego) formami zdrobniałymi. Autorka niniejszej pracy stawia hipotezę, iż jest to jeden ze sposobów udomowienia tekstu docelowego. Ponadto, rozważona jest hipoteza, iż angielskie tłumaczenia polskiej literatury pozbawione są wielu zdrobnień, co może być skutkiem odmienności kulturowej rodzimych użytkowników tych dwóch języków. Celem badań jest udowodnienie, że angielscy tłumacze mają trudności w oddaniu wszystkich znaczeń i kontekstów polskich zdrobnień oraz sposobach ich tworzenia (np. w przypadku zdrobnień wielokrotnych, takich jak mamusieńka), co może być spowodowane brakiem w języku angielskim wystarczającej ilości środków językowych niezbędnych do wiernego oddania treści tekstu źródłowego. Mimo tego, iż w języku polskim zdrobnienia są zazwyczaj tworzone syntetycznie, a w języku angielskim – analitycznie, ich znaczenia i funkcje pragmatyczne w codziennych rozmowach są podobne. Jak ukazuje analiza tekstów literackich w rozdziale 8 niniejszej pracy, oraz wnioski końcowe sformułowane w rozdziale 9, formy deminutywne stosowane są we wszystkich illokucyjnych aktach mowy oraz prawie we wszystkich kontekstach socjolingwistycznych, jako że w korpusie tekstów literackich zebranych do analizy nie zanotowano użycia zdrobnień w rozmowach pomiędzy sprzedawcą a kupującym. Niemniej jednak, zjawisko to jest typowe dla polskiej kultury i omawiane jest przez wielu językoznawców, takich jak Bralczyk (2009) czy Huszcza (2005). Można więc stwierdzić, iż jedyną różnicą pomiędzy polskimi a angielskimi zdrobnieniami jest fakt, że zakres użycia polskich form zdrobniałych jest znacznie szerszy niż w przypadku angielskich. Jest to jednak uwarunkowane kulturowo, jako że stosowanie zdrobnień odzwierciedla poszczególne wartości kulturowe i wzorce zachowań. Biorąc pod uwagę wspomniany już wcześniej fakt, iż Anglicy i Polacy należą do dwóch zasadniczo różnych kultur, reprezentują oni dwa odmienne podejścia do użycia formacji deminutywnych, co widoczne jest w tłumaczeniu. Powołując się na Wierzbicką (1999), można sądzić, iż Polacy są bardziej emocjonalni niż Anglicy, tak więc używają zdrobnień znacznie częściej, zarówno w tekstach oryginalnych jak i tłumaczonych z angielskiego. Analiza korpusu językowego przeprowadzona w rozdziale 8 udowadnia, iż zakres znaczeń polskich zdrobnień jest znacznie szerszy niż angielskich. W języku polskim formy zdrobniałe są powszechnie stosowane w celu wyrażenia następujących typów znaczeń: - Znaczenia denotatywne:  Znaczenie “małości” danego obiektu (okienko),  Dany obiekt w formie zdrobniałej jest podobny znaczeniowo do desygnatu (szczypczyki),  Znaczenie partytywne/syngulatywne (trawka),  Znaczenie młodego wieku (chłopczyk),  Znaczenie zredukowanej skali (mała salka),  Znaczenie krótkiego czasu trwania (spotkać się na chwilkę),  Znaczenie zredukowanej siły (cichutko),  Znaczenie zredukowanego zakresu bądź intensywności (żółtawa koszula); - Znaczenia konotatywne:  Znaczenie przybliżenia (Jeszcze momencik),  Znaczenie intensyfikacji (nowiuteńki apartamentowiec),  Znaczenie nieistotności/złagodzenia (szklaneczka whisky),  Znaczenie afektacji/czułości (Kochany chłopczyna!),  Znaczenie poufałości/życzliwości (Dzięki, Ewuniu.),  Znaczenie zażyłości (Przystaw gęby, żonisiu.),  Znaczenie potoczności (Górka, czyli pięterko, składała się z korytarza i czterech jednakowych pokoi.),  Znaczenie współczucia/litości/troski/rozczulania się nad sobą (Pot oblewa całe czółko; możesz się zaziębić wnet.),  Znaczenie gościnności/uprzejmości (Dzień dobry, panie prokuratorze, może papieroska?),  Znaczenie radości/rozbawienia/przyjemności/żartobliwości (obiad w rewelacyjnej greckiej knajpce),  Znaczenie satysfakcji/zadowolenia/aprobaty/podziwu (Spójrz, jakie piękne, krągłe literki.),  Znaczenie ironii/sarkazmu (Wygląda na to, że wdówka nie będzie musiała pytać w aptece o polskie zamienniki.),  Znaczenie pogardy/lekceważenia/braku szacunku/drwiny/złośliwości (Chłopak nędzny jak oni wszyscy w tym pokoleniu. Chude rączki, chude nóżki),  Znaczenie braku wartości/deprecjacji/umniejszenia (To był studenciak z inteligenckiego domu.),  Znaczenie politowania/nieszczerego współczucia (Czy on się zakochał w tej dziewczyninie z małymi piersiami?),  Znaczenie protekcjonalności/nieszczerej uprzejmości/nadmiernej służalczości (Papkin nóżki ściska, za przyjęcie dzięki składa.),  Znaczenie krytyki/podejrzliwości (W tej kurteczce lata – jeszcze kataru, u diaska, dostanie.),  Znaczenie zniewagi/irytacji/złości (Gówno prawda, pomyślał Szacki. Chcesz zatrzeć złe wrażenie, kłamczuszku.), Znaczenie dystansu/niechęci (kiedy spotkali się wszyscy ponad miesiąc temu w salce architektonicznego potworka na Łazienkowskiej). W języku angielskim zdrobnienia mogą natomiast wyrażać następujące typy znaczeń: - Znaczenia denotatywne:  Znaczenie “małości” danego obiektu (little buttons),  Znaczenie młodego wieku (the little boy),  Znaczenie zredukowanej skali (small rooms), - Znaczenia konotatywne:  Znaczenie nieistotności/złagodzenia (A little present.),  Znaczenie afektacji/czułości (Daddy’s here.),  Znaczenie współczucia/litości/troski/rozczulania się nad sobą (Poor little Lizzy!),  Znaczenie ironii/sarkazmu (How are things at your lovely little women’s mag?),  Znaczenie pogardy/lekceważenia/braku szacunku/drwiny/złośliwości (But worse than all of that (…) you’ve broken my adored sister’s heart, you – you – you odious little man.). Pozostałe typy znaczeń albo w ogóle nie występują w angielskiej części korpusu, albo podany jest jeden lub tylko kilka przykładów. Analiza wybranych tekstów literackich pokazuje, że najbardziej charakterystyczną cechą polskich tłumaczeń angielskich tekstów jest obecność zdrobnień w miejscach, w których w tekście oryginalnym zdrobnienie nie występuje. Autorka niniejszej pracy rozróżnia w rozdziale 8.3.1. cztery rodzaje dodawania form zdrobniałych w ten sposób: - Tworzenie zdrobnień podwójnych lub nawet wielokrotnych zarówno analitycznie jak i syntetycznie w miejscach, w których w oryginalnej wersji występuje tylko zdrobnienie analityczne (small rooms – małe pokoiki), - Dodawanie sufiksów deminutywnych do rzeczowników, które w wersji oryginalnej nie podlegają zdrobnieniu (In Meryton they parted. – W Meryton grupka się rozdzieliła.), - Dodawanie nowych wyrazów (w tym przypadku są to zdrobnienia) w wersji tłumaczonej w miejscu, w którym w wersji oryginalnej nie ma rzeczownika tego typu lub jego formy zdrobniałej (Amy grabbed Mystery before he could get into more trouble. – (…) żeby uniknąć kolejnej katastrofy, podniosła Skrytkę, chwyciwszy ją pod boczki.), - Modyfikacja danego fragmentu tłumaczonego tekstu w taki sposób, by możliwym było zastosowanie zdrobnienia, nawet mimo faktu, iż może to zmienić znaczenie oryginalne danego wyrażenia (luvvies – aktorski światek). Ponadto, przy tłumaczeniu zdrobnień na język polski tłumacze stosują również poniższe metody: - Użycie zdrobnienia syntetycznego (Daddy’s here. - (…) tatuś już wrócił.), - Użycie zdrobnienia analitycznego (a little object – mały przedmiot); - Użycie ekwiwalentu funkcjonalnego (w tym przypadku jest to zdrobnienie) (That’s right, pet. – No właśnie, kotku.), - Wymiana konkretnych elementów tekstu oryginalnego na odpowiedniejsze w języku polskim (w tym przypadku na zdrobnienia) (He’d only been walking for few months and it still gave Jazz jolt of excitement to see him upright on his two fat legs. – Chodził zaledwie od paru miesięcy i Jasmin wciąż nie mogła opanować podniecenia, widząc go stojącego na tłustych nóżkach.). Analiza wykazuje również, że angielscy tłumacze rzadziej stosują formy zdrobniałe, bazując na następujących metodach tłumaczenia z języka polskiego na angielski: - Użycie zdrobnienia syntetycznego (Matusiu, jesce ino w kółko raz. - Oh, mummy, please! One more dance and then I’ll go.), - Użycie zdrobnienia analitycznego (mała uwaga – a small comment), - Tłumaczenie zdrobnień podwójnych/wielokrotnych jako zdrobnienia pojedyncze (mały pokoik – the small room), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – słowa, które w swoim znaczeniu wyraża zdrobnienie (dywanik – rug), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przydawki powiązanej znaczeniowo ze zdrobnieniem (fotelik – child seat), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przymiotnika powiązanego semantycznie ze znaczeniem “małości” (owieczka – new-born lambs), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – przysłówka, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (spotkać się na chwilkę – meet briefly) lub intensyfikuje angielskie znaczenie (cichutko grać – play very quietly), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – czasownika, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (a jak kto po cichuteńku powie – yet someone only needs to gasp), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – rzeczownika, który wyraża znaczenie polskiego zdrobnienia (z leciutką pogardą – with a touch of scorn), - Zastosowanie odpowiedniej leksyki – słowa, które intensyfikuje angielskie znaczenie (każde słówko – every single word, nowiuteńki – a brand-new), - Zastosowanie przymiotnika z sufiksem –ish (czerwonawa łuna – reddish glow), - Zastosowanie rozbudowanej modyfikacji (tak podskocznie, tak mileńko – tenderly enlivening), - Wymiana polskich form zdrobniałych na elementy odpowiedniejsze w języku angielskim (czyściutko – nice and clean, bliziutko – nice and close), - Użycie ekwiwalentu funkcjonalnego (półświatek – the underworld), - Brak zastosowania jakiejkolwiek formy zdrobniałej (cieniutki golf – thin polo neck, szklaneczka whisky – a glass of whisky), - Bazowanie na kontekście użycia danego zdrobnienia (Jeszcze momencik. – Just a moment), - Pominięcie problematycznych form zdrobniałych (szmer silniczka magnetofonu – the whirr of the tape recorder). Opierając się na wyżej wymienionych sposobach tłumaczenia zdrobnień na język polski i angielski, udowodnione jest, iż polscy tłumacze wzbogacają tłumaczenia zdrobnieniami, podczas gdy angielscy tłumacze pozbawiają tłumaczone wersje większości form zdrobniałych. Niemniej jednak należy podkreślić fakt, iż zarówno polscy jak i angielscy tłumacze stosują powyższe techniki tak, aby wersja tłumaczona brzmiała naturalnie w danym języku docelowym. Użycie zdrobnień w polskich tłumaczeniach i brak form zdrobniałych w angielskich przekładach są więc przykładami udomowienia tekstu docelowego. Poza tym, dodawanie formacji deminutywnych podczas tłumaczenia na język polski jest przykładem eksplicytacji i kompensacji.