Praca i konsumpcja. Dwa czynniki decydujące o stratyfikacji społecznej

Abstract

W artykule przedstawię najpierw źródła kształtowania się etyki pracy w społeczeństwie kapitalistycznym, następnie wskażę na przemiany tej etyki, jaka następuje w społeczeństwie Europy Zachodniej, w końcu ustosunkuję się do tezy, czy konsumpcja zastąpi pracę. Praca nie zawsze była pozytywnie postrzegana w dziejach ludzkości. W starożytności praca była powinnością niewolników i metojków, a wolny obywatel oddawał się służbie publicznej i filozofowaniu. Wiązało się to z pojęciem „cnoty”. Wolny obywatel dziękował bogom, że nie musiał pracować, a czas wypełniał uczestnictwem w życiu publicznym (Pszczołowski, 1966: 35–49; Platon, 1958; Arystoteles, 1960). Tradycyjna etyka pracy związana jest ściśle z epoką industrialną. Epoka industrialna charakteryzowała się racjonalną działalnością. Ukształtowała ona przedsiębiorców, którzy poprzez sumienną pracę w swoim zawodzie spełniali swój obowiązek. Max Weber, który badał wpływ protestantyzmu na etos pracy, wskazywał, że pewne kierunki protestantyzmu dostarczały bodźców sprzyjających racjonalnemu dążeniu do zysku. Szczególnie dotyczyło to kalwinizmu (Weber, 1994). Każdy człowiek powinien dowieść swojej wartości poprzez pracę. Miarą pożyteczności pracy są jej wyniki, czyli bogactwo. Pogoń za zyskiem była obowiązkiem człowieka interesu. Natomiast do racjonalnej działalności kapitalistycznej potrzebni byli w dużej mierze robotnicy. Na wczesnym etapie kapitalizmu potencjalni robotnicy nie byli chętni do pracy ponad siły. Po zaspokojeniu podstawowych potrzeb odmawiali pracy i woleli spędzać czas na innych czynnościach. Praca przy taśmie czy krośnie, gdzie nie widzieli jej efektów końcowych, nie leżała w ich naturze. Do wykształcenia w nich etyki pracy zgodnej z wymaganiami pracodawców (praca w fabryce przy maszynie bądź w czeluściach kopalni) należało ich dopiero wdrożyć. Wymagało to powstania całej kapitalistycznej organizacji pracy, w której było miejsce na przymus i dyscyplinę (Swadźba, 2001: 51–78). Walka o nową etykę pracy była walką o podporządkowanie. Robotnicy zostali wdrożeni do akceptacji życia, w którym praca stanowiła nie tylko ich wymóg egzystencjalny, ale i stanowiła wymóg moralny. Wszelka forma życia, która opierała się na zapłacie za pracę, należała do wyższych form niż niepracowanie. Pożądana etyka pracy koncentrowała się wtedy wokół takich cech, jak solidność, punktualność, dyscyplina, oszczędność, trzeźwość, posłuszeństwo, przywiązanie do zakładu pracy. Powszechna i propagowana etyka pracy to etyka pracownika fizycznego o niezbyt wysokich kwalifikacjach, zdyscyplinowanego, niezbyt samodzielnego, podporządkowanego podwładnym. Taka etyka pracy była udziałem robotników okresu industrialnego, w którym okresy prosperity następowały po okresach dekoniunktury i praca, do której ich wdrożono, stała się dobrem szczególnie pożądanym. Do ukształtowania takiej etyki przyczyniła się również szkoła. To szkoła podstawowa jako powszechna i obowiązkowa miała już od młodych lat nauczyć dzieci, szczególnie chłopców, dyscypliny i obowiązku. Szkoła miała także przygotować do wykonywania przyszłej pracy. W trakcie nauki młody człowiek miał za zadanie wybrać swoją drogę zawodową. Gdy wybrał sobie rodzaj pracy i uzyskał stosowne wykształcenie, określało go to w każdej dziedzinie na resztę życia. Typ pracy był punktem orientacyjnym, na którego podstawie można było planować i porządkować swoje życie.