Tak zwane kontratypy pozaustawowe a funkcja gwarancyjna prawa karnego

Abstract

Przedmiotem rozdziału jest próba konfrontacji tak zwanych kontratypów pozaustawowych z zasadami legalizmu, podziału władzy oraz określoności. Zasady te realizują między innymi funkcję gwarancyjną prawa karnego, która w demokratycznym państwie prawa powinna być respektowana w stopniu jak najwyższym, uniemożliwiając nieuzasadnione i bezprawne pociągnięcie jednostki do odpowiedzialności karnej. Instytucja tak zwanych kontratypów pozaustawowych nie budzi większego zainteresowania ze strony karnistów. Dotychczasowe badania miały charakter przyczynkarski i zrodziły nieliczne oraz niekompleksowe opracowania dotyczące jedynie poszczególnych tak zwanych kontratypów pozaustawowych. Przedstawiciele nauki prawa karnego nie osiągnęli ponadto konsensusu odnośnie zaprezentowanej problematyki. Budzi to zdziwienie, gdyż zagadnienia dotyczą szczególnie ważnego w prawie karnym obszaru – wyłączenia odpowiedzialności karnej. Właściwa interpretacja przepisów w tym zakresie jest kluczowa zarówno dla potencjalnych sprawców, jak i pokrzywdzonych czynem zabronionym. Argumenty te przemawiają za uznaniem prezentowanej kwestii za wyzwanie współczesnego prawa karnego. Zdecydowana większość przedstawicieli nauki, głównie w pozycjach podręcznikowych, zabiera głos w sprawie tej instytucji, aprobując możliwość posługiwania się nią przez wymiar sprawiedliwości, pomimo że jej źródłem nie jest akt prawa spisanego, lecz piśmiennictwo naukowe oraz orzecznictwo, co już na samym wstępie winno budzić duże wątpliwości. Owa aprobata jest o tyle zaskakująca, że zasadniczo utrzymuje się, nie bacząc na podnoszone przeciwko tak zwanym kontratypom pozaustawowym przez niektórych karnistów poważne zarzuty. Nieliczni przedstawiciele nauki prawa karnego zarzucają bowiem tak zwanym kontratypom pozaustawowym sprzeczność z zasadą określoności (Rajzman 1966: 47, Sitarz 2016: 172), zasadą podziału władzy (Zoll 2005: 428; Marek, Konarska-Wrzosek 2016: 167) czy zasadą legalizmu (Kopeć 2015: 156). Stawiane wobec tak zwanych kontratypów pozaustawowych zarzuty wynikają z faktu, że nie są one umieszczone w żadnym akcie prawa powszechnie obowiązującego, którego katalog znajduje się w art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W związku z tym nie stanowią norm prawa spisanego, czym narażają się na zarzut niezgodności z regułą szczegółową, wynikającą z zasady określoności, która nakazuje uznanie ustawy za jedyne źródło prawa karnego. Zaś fakt, że sędzia w trakcie orzekania posługuje się normami niewyróżnionymi przez ustawodawcę powoduje, iż de facto wkracza on w jego rolę. Dlatego też podnosi się, że następuje ingerencja przedstawiciela władzy sądowniczej w dziedzinę władzy ustawodawczej. Odnaleźć też można pogląd, według którego powołanie się przez sąd w trakcie orzekania na tak zwane kontratypy pozaustawowe godzi w zasadę legalizmu (art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), głoszącą, iż organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. W przedłożeniu autor podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie o słuszność wskazanych zarzutów. Przedstawiony zostanie ogólny modelu tak zwanego kontratypu pozaustawowego, a następnie skonfrontowany z intepretowanymi z aktów prawa krajowego oraz międzynarodowego zasadami legalizmu, podziału władzy oraz określoności. Dokonana została ponadto próba oceny możliwości wyodrębniania tak zwanych kontratypów pozaustawowych przez doktrynę albo jej brak w przypadku godzenia w funkcję gwarancyjną prawa karnego.