The upland mixed fir coniferous forest "Abietetum albae" Dziubałtowski 1928 in the central part of the Cracow-Częstochowa Upland : differentiation, regional specificity, structure, dynamics, and maintenance

Abstract

Celem niniejszej monografii jest geobotaniczna charakterystyka zespołu Abietetum albae Dziubałtowski 1928 (= A. polonicum (Dziub. 1928) Br.-Bl. et Vlieg 1939 nom. illeg.), występującego na obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Szczególną uwagę zwrócono na: — zróżnicowanie i specyfikę regionalną zespołu, — jego rozmieszczenie i rozpowszechnienie na tym terenie, — warunki jego występowania, — stan zachowania, tendencje dynamiczne i strukturę, — istniejące i potencjalne zagrożenia oraz formy ochrony. Badania prowadzono w latach 2009—2011. Uzyskano obraz zróżnicowania zespołu Abietetum albae w regionie na dwa podzespoły: typowy (uboższy) A. a. typicum J. Matuszkiewicz 1977 oraz bogatszy (żyźniejszy i wilgotniejszy) A. a. circaeetosum alpinae J. Matuszkiewicz 1977. W ramach podzespołu typowego wydzielono dwa nowe dla wiedzy warianty: typowy i z Milium effusum. W celu ustalenia specyfiki badanego zespołu na Jurze porównano jego płaty z fitocenozami z różnych regionów Polski, co pozwoliło wyróżnić nową, jurajską odmianę regionalną Abietetum albae. Wskazano jej cechy diagnostyczne oraz podobieństwa i różnice w stosunku do innych odmian: śląsko-wielkopolskiej, podkarpackiej, świętokrzyskiej, roztoczańskiej i mazowieckiej, dla których sprecyzowano listy taksonów wyróżniających. Na obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, uwzględniając dwa zdjęcia Hereźniaka (1993), płaty wyżynnej jedliny zidentyfikowano i udokumentowano dotychczas na 11 stanowiskach (w tym 10 nowych), rozmieszczonych w większości na południe od rzeki Pilicy. W porównaniu z niektórymi innymi zespołami leśnymi dotychczas rozpoznanymi na tym obszarze zespół ten należy uznać za dość rozpowszechniony w badanym regionie. Stwierdzono, że badane płaty asocjacji wykazują szczególne powinowactwo do gleb płowych właściwych słabo wykształconych niecałkowitych, umiarkowanie kwaśnych, wytworzonych z glin piaszczystych lub iłów różnej miąższości, zdeponowanych na głęboko zalegających wapieniach jurajskich. Płaty te ulokowane były przeważnie w niższych partiach stoków lub u podnóży wzgórz, w lokalnych dolinach, rzadziej na miejscach płaskich. Dokumentowano je zarówno w rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych i obszarach Natura 2000, jak i w lasach gospodarczych zarówno państwowych, jak też prywatnych (chłopskich). Stan zachowania i perspektywy dalszego trwania Abietetum albae na obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są dość zróżnicowane: od bardzo dobrego, poprzez zadawalający, po zły, czy nawet krytyczny na niektórych małopowierzchniowych stanowiskach. W wielu miejscach można zaobserwować tendencję do regeneracji fitocenoz po wcześniejszym zniekształceniu. Zagadnienie struktury warstwowej płatów jedliny i dynamiki odnawiania się w nich jodły szczegółowo badano na 6 powierzchniach stałych (I—VI), zlokalizowanych na trzech stanowiskach badawczych (Goncerzyca w Dolinie Wodącej, Hucisko Ryczowskie i Trzyciąż). Analizowano tam zarówno drzewostan, jak i podszyt oraz runo ze szczególnym uwzględnieniem nalotów. Drzewostan. Na powierzchniach badawczych (I—VI) jodła jest najważniejszym i najliczniejszym gatunkiem tworzącym warstwę drzewostanu. Średnie zagęszczenie jodły określono na poziomie 375 osobników/ha, co jest wynikiem wysokim w skali ponadregionalnej. Abies alba osiąga średnią pierśnicę 35 cm, która to średnia, w zależności od stanowiska badawczego, mieści się od 26 cm na Goncerzycy do 51 cm w Trzyciążu, czyli mieści się między niską a średnią klasą pierśnic, przy maksimum zamykającym przedział wartości wysokich na poziomie 99 cm. Wszystkie stwierdzone na stałych powierzchniach domieszkowe gatunki drzewostanu (jarząb, buk, sosna, brzoza i jawor) mieszczą się w niepełnym przedziale pierśnic (8—9 cm) lub, co najwyżej, w niskiej klasie pierśnic (10—39 cm) i nie stanowią konkurencji dla dominującej jodły. Jodła na ogół wykazuje dobrą dynamikę w niższych warstwach lasu. Podrosty. Na zbadanej powierzchni 12 arów wystąpiły 23 młode osobniki (192 osobniki/ha) jodły w podrostach. Udział podrostów Abies alba w średnich i wyższych klasach wysokości jest dobrym prognostykiem na przyszłość, jeśli chodzi o stopniowe zasilanie w jodłę warstwy podokapowej drzewostanu. Jednak ogólna ilościowość jodły w warstwie podszytu jest niewystarczająca dla podtrzymania naturalnego odnowienia. Naloty. Na powierzchni 24 m2, czyli 24 kwadratów na sześciu powierzchniach badawczych występuje 829 osobników (średnio 34 osobniki na 1 m2) Abies alba tworzących naloty. Jest to wartość zapewniająca skuteczne jej odnowienie w tej warstwie, a dzięki cienioznośności jodły i jej zdolności do długotrwałego przebywania w stanie oczekiwania na sprzyjające warunki wzrostu i rozwoju może stanowić trwałe zabezpieczenie jej zasobów. W większości przypadków brak istotnej statystycznie korelacji pomiędzy wysokością i pokryciem nalotu jodłowego a pokryciem poszczególnych gatunków roślin naczyniowych runa. Również pokrycie warstwy mszystej nie ma określonego wpływu na wysokość nalotu jodłowego. Athyrium filix-femina, Oxalis acetosella i Rubus hirtus et pedemontanus to gatunki, które na wszystkich powierzchniach badawczych towarzyszą odnowieniom jodły w nalotach. Dwa ostatnie z nich wykazują statystycznie istotną, ujemną korelację z pokryciem Abies alba w nalotach i ewidentnie nie sprzyjają jej odnowieniu. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji, jak i danych literaturowych można stwierdzić, że najpoważniejszym zagrożeniem dla stanu, jak i samego istnienia zespołu Abietetum albae nie tylko na obszarze badań, ale na jego całym obszarze zasięgowym, jest schematyczna gospodarka leśna, nieuwzględniająca specyfiki wyżynnych typów siedliskowych lasu, a polegająca na stosowaniu wielkopowierzchniowych zrębów zupełnych i po przygotowaniu gleby (orce) zakładaniu monokultur głównie sosnowych, rzadziej świerkowych (albo też innych, np. brzozowych, modrzewiowych czy lokalnie topolowych) na siedliskach klasyfikowanych do boru/lasu mieszanego, traktowanego jako typ nizinny. Do zdecydowanie mniej istotnych zagrożeń, pojawiających się tylko lokalnie, krótkotrwale bądź w małym natężeniach, zaliczyć można m.in.: wypas owiec, izolację małopowierzchniowych płatów jedliny wśród leśnych zbiorowisk zastępczych, zwiększający się ruch turystyczny, skażenie atmosfery czy anomalie pogodowe, a także żerowanie zwierzyny płowej. Zwraca się też uwagę (Matuszkiewicz J. M., Kowalska 2007) na rozprzestrzenienie się w jedlinach gatunków obcych (w szczególności Impatiens parviflora), bądź inwazyjnych gatunków rodzimych, np. Calamagrostis villosa, C. epigejos, Rubus sp. div. czy Pteridium aquilinum, następujące zwykle w efekcie prześwietlenia drzewostanu. Ich rozrost może znacząco zmieniać charakter fitocenoz i warunki siedliskowe, uniemożliwiając m.in. odnawianie się jodły i powodować redukcję udziału ważnych oraz cennych komponentów runa leśnego. Wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum albae jest typem siedliska przyrodniczego w programie Natura 2000 i z tego tytułu jego fitocenozy powinny podlegać prawnej ochronie, a ich stan zachowania należy bądź poprawiać, bądź też przynajmniej utrzymywać. W szczególności dotyczy to terenów objętych takimi formami ochrony, jak: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy czy obszar Natura 2000, dla których konieczne jest okresowe opracowywanie planów ochrony. Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji można stwierdzić następujące fakty i przesłanki, które powinny być brane pod uwagę podczas tworzenia i realizacji takich planów: — najlepiej zachowane fitocenozy jedliny wyżynnej, w których od dłuższego czasu zachodzą jedynie spontaniczne procesy wewnętrznej dynamiki, a jodła jest obecna we wszystkich warstwach lasu, wymagają jedynie biernej ochrony zachowawczej (najlepiej ścisłej); — fitocenozy znajdujące się w zaawansowanych stadiach regeneracji także najlepiej pozostawiać bez ingerencji, umożliwiając dalszą realizację zachodzących w nich naturalnych procesów; — płaty silniej zniekształcone wymagają kierunkowej, ale powolnej przebudowy drzewostanów, polegającej na stopniowym usuwaniu gatunków niepożądanych (np. modrzewia, dębu czerwonego, sosny pochodzącej z monokultur) oraz ograniczaniu roli gatunków domieszkowych (świerka, buka, brzozy brodawkowatej, osiki czy też sosny wywodzącej się z pozrębowych samosiewów), tworząc warunki do silniejszego naturalnego odnawiania się jodły albo też jej częściowego dosadzania, w każdym przypadku na powierzchniach grodzonych; — fitocenozy skrajnie silnie przekształcane oraz leśne zbiorowiska zastępcze na siedliskach Abietetum albae, które powinny odpowiadać zawsze (bez względu na wyniesienie danego terenu nad poziom morza) wyżynnym typom siedliskowym lasu, wymagają znaczącej przebudowy, której tempo, zakres i formy uzależnione powinny być od warunków lokalnych bądź regionalnych, a która powinna polegać na stopniowej redukcji (aż do ostatecznej eliminacji) gatunków niepożądanych, a preferowaniu jodły (z udziałem pożądanych gatunków domieszkowych) w sztucznych odnowieniach podokapowych o charakterze sukcesywnie poszerzanych i/lub pomnażanych gniazd, każdorazowo grodzonych; — w typowych lasach gospodarczych w fitocenozach jedlin zalecić można tzw. gospodarkę pojedynczym drzewem, ewentualnie stosowanie drobnych i rozproszonych rębni gniazdowych, przy stwarzaniu warunków do przede wszystkim naturalnego odnawiania jodły; — proponować można wielowariantowe, uzależnione od lokalnych warunków, gospodarcze typy drzewostanów mieszczące się w następującym schemacie: Jd (1)5—8, Św 1—2(3), Bk 0—1(2), Brzb 0—1(2), So 0—1(2), Dbs 0—1, Dbb 0—1, Os 0—1, gdzie cyfry w nawiasach podane są dla czasowych stadiów regeneracyjnych, a nie drzewostanów docelowych.