dc.description.abstract | Celem niniejszej monografii jest geobotaniczna charakterystyka zespołu Abietetum albae Dziubałtowski
1928 (= A. polonicum (Dziub. 1928) Br.-Bl. et Vlieg 1939 nom. illeg.), występującego na
obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Szczególną uwagę zwrócono na:
— zróżnicowanie i specyfikę regionalną zespołu,
— jego rozmieszczenie i rozpowszechnienie na tym terenie,
— warunki jego występowania,
— stan zachowania, tendencje dynamiczne i strukturę,
— istniejące i potencjalne zagrożenia oraz formy ochrony.
Badania prowadzono w latach 2009—2011. Uzyskano obraz zróżnicowania zespołu Abietetum
albae w regionie na dwa podzespoły: typowy (uboższy) A. a. typicum J. Matuszkiewicz 1977 oraz
bogatszy (żyźniejszy i wilgotniejszy) A. a. circaeetosum alpinae J. Matuszkiewicz 1977. W ramach
podzespołu typowego wydzielono dwa nowe dla wiedzy warianty: typowy i z Milium effusum.
W celu ustalenia specyfiki badanego zespołu na Jurze porównano jego płaty z fitocenozami
z różnych regionów Polski, co pozwoliło wyróżnić nową, jurajską odmianę regionalną Abietetum
albae. Wskazano jej cechy diagnostyczne oraz podobieństwa i różnice w stosunku do innych
odmian: śląsko-wielkopolskiej, podkarpackiej, świętokrzyskiej, roztoczańskiej i mazowieckiej, dla
których sprecyzowano listy taksonów wyróżniających.
Na obszarze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, uwzględniając dwa zdjęcia
Hereźniaka (1993), płaty wyżynnej jedliny zidentyfikowano i udokumentowano dotychczas
na 11 stanowiskach (w tym 10 nowych), rozmieszczonych w większości na południe od rzeki
Pilicy. W porównaniu z niektórymi innymi zespołami leśnymi dotychczas rozpoznanymi na tym
obszarze zespół ten należy uznać za dość rozpowszechniony w badanym regionie.
Stwierdzono, że badane płaty asocjacji wykazują szczególne powinowactwo do gleb płowych
właściwych słabo wykształconych niecałkowitych, umiarkowanie kwaśnych, wytworzonych z glin
piaszczystych lub iłów różnej miąższości, zdeponowanych na głęboko zalegających wapieniach jurajskich.
Płaty te ulokowane były przeważnie w niższych partiach stoków lub u podnóży wzgórz,
w lokalnych dolinach, rzadziej na miejscach płaskich. Dokumentowano je zarówno w rezerwatach
przyrody, parkach krajobrazowych i obszarach Natura 2000, jak i w lasach gospodarczych
zarówno państwowych, jak też prywatnych (chłopskich).
Stan zachowania i perspektywy dalszego trwania Abietetum albae na obszarze środkowej
części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są dość zróżnicowane: od bardzo dobrego, poprzez
zadawalający, po zły, czy nawet krytyczny na niektórych małopowierzchniowych stanowiskach.
W wielu miejscach można zaobserwować tendencję do regeneracji fitocenoz po wcześniejszym
zniekształceniu. Zagadnienie struktury warstwowej płatów jedliny i dynamiki odnawiania się w nich jodły szczegółowo badano na 6 powierzchniach stałych (I—VI), zlokalizowanych na
trzech stanowiskach badawczych (Goncerzyca w Dolinie Wodącej, Hucisko Ryczowskie i Trzyciąż).
Analizowano tam zarówno drzewostan, jak i podszyt oraz runo ze szczególnym uwzględnieniem
nalotów.
Drzewostan. Na powierzchniach badawczych (I—VI) jodła jest najważniejszym i najliczniejszym
gatunkiem tworzącym warstwę drzewostanu. Średnie zagęszczenie jodły określono na
poziomie 375 osobników/ha, co jest wynikiem wysokim w skali ponadregionalnej. Abies alba
osiąga średnią pierśnicę 35 cm, która to średnia, w zależności od stanowiska badawczego, mieści
się od 26 cm na Goncerzycy do 51 cm w Trzyciążu, czyli mieści się między niską a średnią
klasą pierśnic, przy maksimum zamykającym przedział wartości wysokich na poziomie 99 cm.
Wszystkie stwierdzone na stałych powierzchniach domieszkowe gatunki drzewostanu (jarząb,
buk, sosna, brzoza i jawor) mieszczą się w niepełnym przedziale pierśnic (8—9 cm) lub,
co najwyżej, w niskiej klasie pierśnic (10—39 cm) i nie stanowią konkurencji dla dominującej
jodły. Jodła na ogół wykazuje dobrą dynamikę w niższych warstwach lasu.
Podrosty. Na zbadanej powierzchni 12 arów wystąpiły 23 młode osobniki (192 osobniki/ha)
jodły w podrostach. Udział podrostów Abies alba w średnich i wyższych klasach wysokości jest
dobrym prognostykiem na przyszłość, jeśli chodzi o stopniowe zasilanie w jodłę warstwy podokapowej
drzewostanu. Jednak ogólna ilościowość jodły w warstwie podszytu jest niewystarczająca
dla podtrzymania naturalnego odnowienia.
Naloty. Na powierzchni 24 m2, czyli 24 kwadratów na sześciu powierzchniach badawczych
występuje 829 osobników (średnio 34 osobniki na 1 m2) Abies alba tworzących naloty. Jest to
wartość zapewniająca skuteczne jej odnowienie w tej warstwie, a dzięki cienioznośności jodły
i jej zdolności do długotrwałego przebywania w stanie oczekiwania na sprzyjające warunki
wzrostu i rozwoju może stanowić trwałe zabezpieczenie jej zasobów.
W większości przypadków brak istotnej statystycznie korelacji pomiędzy wysokością i pokryciem
nalotu jodłowego a pokryciem poszczególnych gatunków roślin naczyniowych runa.
Również pokrycie warstwy mszystej nie ma określonego wpływu na wysokość nalotu jodłowego.
Athyrium filix-femina, Oxalis acetosella i Rubus hirtus et pedemontanus to gatunki, które na
wszystkich powierzchniach badawczych towarzyszą odnowieniom jodły w nalotach. Dwa ostatnie
z nich wykazują statystycznie istotną, ujemną korelację z pokryciem Abies alba w nalotach
i ewidentnie nie sprzyjają jej odnowieniu.
Na podstawie przeprowadzonych obserwacji, jak i danych literaturowych można stwierdzić,
że najpoważniejszym zagrożeniem dla stanu, jak i samego istnienia zespołu Abietetum albae nie
tylko na obszarze badań, ale na jego całym obszarze zasięgowym, jest schematyczna gospodarka
leśna, nieuwzględniająca specyfiki wyżynnych typów siedliskowych lasu, a polegająca na stosowaniu
wielkopowierzchniowych zrębów zupełnych i po przygotowaniu gleby (orce) zakładaniu
monokultur głównie sosnowych, rzadziej świerkowych (albo też innych, np. brzozowych, modrzewiowych
czy lokalnie topolowych) na siedliskach klasyfikowanych do boru/lasu mieszanego,
traktowanego jako typ nizinny. Do zdecydowanie mniej istotnych zagrożeń, pojawiających się
tylko lokalnie, krótkotrwale bądź w małym natężeniach, zaliczyć można m.in.: wypas owiec, izolację
małopowierzchniowych płatów jedliny wśród leśnych zbiorowisk zastępczych, zwiększający
się ruch turystyczny, skażenie atmosfery czy anomalie pogodowe, a także żerowanie zwierzyny
płowej. Zwraca się też uwagę (Matuszkiewicz J. M., Kowalska 2007) na rozprzestrzenienie się
w jedlinach gatunków obcych (w szczególności Impatiens parviflora), bądź inwazyjnych gatunków
rodzimych, np. Calamagrostis villosa, C. epigejos, Rubus sp. div. czy Pteridium aquilinum,
następujące zwykle w efekcie prześwietlenia drzewostanu. Ich rozrost może znacząco zmieniać
charakter fitocenoz i warunki siedliskowe, uniemożliwiając m.in. odnawianie się jodły i powodować
redukcję udziału ważnych oraz cennych komponentów runa leśnego. Wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum albae jest typem siedliska przyrodniczego w programie
Natura 2000 i z tego tytułu jego fitocenozy powinny podlegać prawnej ochronie, a ich
stan zachowania należy bądź poprawiać, bądź też przynajmniej utrzymywać. W szczególności
dotyczy to terenów objętych takimi formami ochrony, jak: park narodowy, rezerwat przyrody,
park krajobrazowy czy obszar Natura 2000, dla których konieczne jest okresowe opracowywanie
planów ochrony. Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji można stwierdzić następujące
fakty i przesłanki, które powinny być brane pod uwagę podczas tworzenia i realizacji
takich planów:
— najlepiej zachowane fitocenozy jedliny wyżynnej, w których od dłuższego czasu zachodzą
jedynie spontaniczne procesy wewnętrznej dynamiki, a jodła jest obecna we wszystkich warstwach
lasu, wymagają jedynie biernej ochrony zachowawczej (najlepiej ścisłej);
— fitocenozy znajdujące się w zaawansowanych stadiach regeneracji także najlepiej pozostawiać
bez ingerencji, umożliwiając dalszą realizację zachodzących w nich naturalnych procesów;
— płaty silniej zniekształcone wymagają kierunkowej, ale powolnej przebudowy drzewostanów,
polegającej na stopniowym usuwaniu gatunków niepożądanych (np. modrzewia, dębu czerwonego,
sosny pochodzącej z monokultur) oraz ograniczaniu roli gatunków domieszkowych
(świerka, buka, brzozy brodawkowatej, osiki czy też sosny wywodzącej się z pozrębowych
samosiewów), tworząc warunki do silniejszego naturalnego odnawiania się jodły albo też jej
częściowego dosadzania, w każdym przypadku na powierzchniach grodzonych;
— fitocenozy skrajnie silnie przekształcane oraz leśne zbiorowiska zastępcze na siedliskach Abietetum
albae, które powinny odpowiadać zawsze (bez względu na wyniesienie danego terenu
nad poziom morza) wyżynnym typom siedliskowym lasu, wymagają znaczącej przebudowy,
której tempo, zakres i formy uzależnione powinny być od warunków lokalnych bądź regionalnych,
a która powinna polegać na stopniowej redukcji (aż do ostatecznej eliminacji)
gatunków niepożądanych, a preferowaniu jodły (z udziałem pożądanych gatunków domieszkowych)
w sztucznych odnowieniach podokapowych o charakterze sukcesywnie poszerzanych
i/lub pomnażanych gniazd, każdorazowo grodzonych;
— w typowych lasach gospodarczych w fitocenozach jedlin zalecić można tzw. gospodarkę pojedynczym
drzewem, ewentualnie stosowanie drobnych i rozproszonych rębni gniazdowych,
przy stwarzaniu warunków do przede wszystkim naturalnego odnawiania jodły;
— proponować można wielowariantowe, uzależnione od lokalnych warunków, gospodarcze typy
drzewostanów mieszczące się w następującym schemacie: Jd (1)5—8, Św 1—2(3), Bk 0—1(2),
Brzb 0—1(2), So 0—1(2), Dbs 0—1, Dbb 0—1, Os 0—1, gdzie cyfry w nawiasach podane są
dla czasowych stadiów regeneracyjnych, a nie drzewostanów docelowych. | pl_PL |