Książka polska w repertuarze oficyn wydawniczych w rejencji opolskiej (1901-1914)

Abstract

Polski ruch wydawniczy na Górnym Śląsku w latach 1901-1914 nie stał się dotąd przedmiotem badań bibliologicznych. Czternaście lat poprzedzających pierwszą wojnę światową nie wyróżnia się w obiegowych opiniach księgoznawców niczym szczególnym, a opracowania charakteryzujące dokonania wieku XIX lub drugiej jego połowy, często „przygarniają” także ten wycinek dziejów piśmiennictwa i książki, za cezurę przyjmując wybuch wojny, a nie przełom stuleci. Dla historii książki polskiej wydawanej w granicach rejencji opolskiej był to jednak okres największego ożywienia. Przemiany polityczne i gospodarcze końca XIX wieku przygotowały grunt, na którym pojawiły się nowe zjawiska zarówno w ruchu wydawniczym, jak i w repertuarze. Jednocześnie jednak wciąż znajdowały nabywców tradycyjne lektury, publikowane przez „zasiedziałe” rodzinne firmy. Wydaje się – co uznawszy za tezę, starano się w niniejszej pracy udowodnić – że po 1901 roku ruch wydawniczy rozwijał się na Górnym Śląsku dwutorowo: na prowincji, zwłaszcza w zachodniej części regionu, kontynuowano dziewiętnastowieczne wzory, uprzemysłowiony gwałtownie wschód doczekał się natomiast nowoczesnych ośrodków, publikujących nowe odmiany literatury dla nowych kategorii czytelników. Nie bez znaczenia dla przedstawianych tu zagadnień jest też oczywista dwunarodowość i dwukulturowość regionu i wynikające z tego tytułu implikacje dla polskiego ruchu wydawniczego. Jedną z nich był fakt stopniowej emancypacji polskiego rzemiosła drukarskiego, przejawiający się w powstawaniu ewidentnie polskich (należących do Polaków) przedsiębiorstw wydawniczych. Przedmiotem rozważań stały się zatem dwa zagadnienia: rozwój polskiego ruchu wydawniczego oraz repertuar oficyn wydających książki w języku polskim na terenie rejencji opolskiej w początkach XX wieku. Marginalnie tylko uwzględnione zostały oficyny niemieckie i żydowskie, drukujące sporadycznie pojedyncze polskie druki. Nie analizowano także piśmiennictwa w języku niemieckim przeznaczonego dla Polaków. Zasięg terytorialny analizowanych zagadnień wyznaczyła lokalizacja placówek wydawniczo-drukarskich. Najdalej na zachód wysuniętym ośrodkiem po 1901 roku okazało się Opole. Zgodnie z Mapą Górnego Śląska księdza Józefa Gregora z 1904 roku, uwzględniającej stosunki językowe, część południowo-zachodnia rejencji należała wówczas do najbardziej zgermanizowanych2. Reszta ośrodków położona była w części południowej i wschodniej regionu. Do zakresu pracy należy także repertuar opisywanych oficyn. Należało ustalić czy był on modyfikowany na potrzeby aktywnego odbiorcy. Ponieważ w wyróżnionym okresie na Górnym Śląsku czytelnikami polskich książek byli niemal wyłącznie robotnicy, rzemieślnicy, nauczyciele, księża i lud wiejski, mamy do czynienia przede wszystkim z literaturą religijną, trywialną i tzw. piśmiennictwem użytkowym. W pracy podjęto zatem próbę sklasyfikowania tekstów funkcjonujących w obiegach czytelniczych zgodnie z istniejącymi schematami dla publikacji dla ludu. W toku pracy, w istniejącym już na temat górnośląskiego dorobku wydawniczego piśmiennictwie, natknięto się na delikatne próby poprawiania wizerunku rynku polskiej książki poprzez eksponowanie jedynie wartościowych publikacji. Oczywiście, praktyka taka, sugerująca nieco lepszą, niż rzeczywista, sytuację repertuarową, utrwalała wrażenie, że celem większości wydawców było dostarczanie lektury patriotycznej czy kształcącej. Zadaniem tej rozprawy jest między innymi wykazanie, że znakomitą większość repertuaru stanowiły dzieła mające bawić lub utwierdzać w wierze lecz o stosunkowo niewielkich wartościach poznawczych, a udział programowo oświatowej „literatury dla ludu” był już na początku XX wieku minimalny. Funkcjonowały wciąż sprawdzone tytuły rozrywkowe i bujnie rozwijały się odmiany nowoczesne, nie związane z pozytywistycznymi tendencjami oświatowymi, lecz powstałe tylko po to, by zaspokoić głód nowości i sensacji. Dzieła uznawane do dziś za wartościowe ukazywały się oczywiście także i niewątpliwie wpływały na światopogląd odbiorców. Ich liczba była jednak z całą pewnością skromna, na co starano się zwrócić tu uwagę.