Współczesne koncepcje rozwoju metropolii w kontekście paradygmatu miast globalnych

Abstract

Przygotowana rozprawa dotyczyła współczesnych koncepcji rozwoju metropolii amerykańskich na przełomie XX i XXI wieku. Nadrzędnym celem autorki było ukazanie zmiany myślenia o mieście, która dokonała się zarówno wśród socjologów miasta, jak i wśród antropologów, ekonomistów, geografów humanistycznych, architektów i urbanistów. Jej istota wyrażała się w odejściu od perspektywy szkoły chicagowskiej, w której forsowano model koncentryczny miasta, a przyjęciu spojrzenia multidyscyplinarnego, które jest właściwe dla nurtów makrosocjologii miasta. Zasadniczym novum współczesnych badań nad miastem, w relacji do myśli pierwszych ekologów miasta, jest podkreślanie policentrycznej struktury miasta. Część pierwszą pracy tworzyły rozdziały pierwszy pt. „Rozwój koncepcji teoretycznych w socjologii miasta w USA” oraz drugi „Współczesne kierunki badawcze w socjologii miasta”. Autorka syntetycznie scharakteryzowała w nich szkoły i nurty badawcze w socjologii miasta. Celem podjętych w tych rozdziałach rozważań była odpowiedź na pytanie na ile współczesne teorie związane z socjologią miasta wyjaśniają procesy zmian społeczno-przestrzennych w metropoliach XXI w. Należy podkreślić, że współczesne podejście do badań miejskich cechuje multidyscyplinarny charakter, co jednakże nie skutkuje syntezami holistycznymi w analizach miast. We współczesnej socjologii miasta można wyróżnić wiele nurtów i perspektyw badawczych miast, pozbawionych wydaje się dominacji jednej szkoły badawczej. Przedstawiciele tych nurtów nie tworzą zasad czy modeli wyjaśniających uniwersalnych dla każdego wielkiego miasta Ameryki oraz unikają wyznaczania schematów rozwojowych miast. Niezwykle trafnie, szczegółowo i korzystając z dorobku wielu dziedzin nauki opisują oni przemiany miast w formie studium przypadku konkretnej metropolii czy regionu oraz identyfikują czynniki rozwojowe ponowoczesnych polis. Nader potrzebnymi wydają się podjęte przez badaczy próby stworzenia odpowiedniej terminologii dla nowo powstających form miejskich. Cześć pierwsza wydaję się zamkniętą całością. W dalszych badaniach należałoby wzbogacać rozważania o ewentualne nowe nurty badań socjologii miasta, czy też poświęcić uwagę dorobkowi wybitnych współczesnych badaczy miejskich. Ciekawe wydaje się także zaprezentowanie dorobku innych dziedzin z zakresy analizy przemian miejskich. Druga część rozprawy doktorskiej została poświęcona procesom rozwoju obszarów zurbanizowanych Stanów Zjednoczonych. W rozdziale trzecim zatytułowanym „Proces urbanizacji w Stanach Zjednoczonych w XIX i XX w.” syntetycznie omówiono czynniki i procesy prowadzące do powstania miast przemysłowych. W dalszych rozważaniach omówiono także decentralizacją i dezindustrializaję miast amerykańskich. W rozdziale czwartym pt. „Proces rozwoju przemieść w Stanach Zjednoczonych” zostały szczegółowo określone przyczyny suburbanizacji. Rozdział ten poświęcony jest nie tylko historii rozwoju przedmieść, lecz także zostały w nim scharakteryzowane obecne przekształcenia amerykańskich suburbiów. Oparta wyłącznie na analizie literatury anglojęzycznej jest charakterystyka XXI-wiecznych form zabudowy podmiejskiej. Piąty rozdział pracy przypomina o kryzysie rozwoju miast, który dotknął amerykańskie metropolie w drugiej połowie XX w. W kolejnych rozdziałach o tytułach „Metropolie i procesy metropolizacji w USA” i „Wielkie miasta Ameryki XXI w.” obiektem badawczego zainteresowania stały się współczesne wielkie miasta i procesy ich społecznoprzestrzennych przekształceń. Analizując XXI-wieczne polis odwołano się do najnowszych amerykańskich koncepcji funkcjonowania i rozwoju tych miast. Rozważania prowadzone w drugiej części pracy miały doprowadzić do udzielenia odpowiedzi o dekonstrukcję struktur przestrzennych współczesnych metropolii. Analiza fenomenu zamkniętych osiedli oraz kształtujących się „miast na krawędziach” regionów metropolitalnych nasuwa wnioski o rozbiciu ciągłości przestrzeni XXI-wiecznej metropolii. Gated communities powstające w obrębie wielkich miast lecz otoczone ponowoczesnymi elektronicznymi zasiekami przypominają zamknięte wyspy czy „miasta w miastach”, które rozcinają przestrzeń miast ostrym nożem kontrastów majątkowych. Przypomina się starożytny Rzym, w którym w punkcie centralnym miasta, zawłaszczając jego przestrzeń publiczną Neron wybudował swą posiadłość. Od tego momentu obywatele republiki musieli w swych podróżach po mieście wybierać dłuższą drogę wokół niedostępnych im terenów, kapiących złotem, przepychem i próżnością władcy. Rozmiar i tempo rozwoju współczesnych amerykańskich przedmieść jest powodem podjętych przez znawców miejskiej problematyki poszukiwań terminologicznych. Powstające określenia mają na celu oddanie sytuacji, w której przedmieścia „rozlewają się”, pęcznieją ponad wszelką miarę prowadząc do futurologicznych wizji miast-potworów bez granic, zajmującego obszar całych krajów. Peryferie miast amerykańskich mimo, że są administracyjnie częścią organizmu miejskiego, są w pełni samodzielne, zarówno pod względem oferowanej swym mieszkańcom oferty zatrudnienia, handlowej, jak i rozrywki. Posiadają więc wszystkie cechy by stać się miastami, a jednak pozbawione są miejskiego charakteru i miejskiej duszy. Jak zauważa Tadeusz Sławek „suburbia jest zawsze „mniejszościowa”, w niej jestem osobą o statusie emigranta, jest świętem nieprzekraczalnej różnicy, ale świętem jakby „smutnym”, bowiem pozbawionym fizycznej możliwości celebracji sacrum, bowiem na wygnaniu nie wznosi się świątyń”. Właśnie z uwagi na braku miejskiej pełni wyrażonej w istnieniu centrum i z tego przede wszystkim powodu muszą wciąż być częścią miasta. Poprzez przynależność do większej wyrazistej całości zostają określone, nazwane, utożsamione a zatem ożywione. W części badawczej podjęto próbę recepcji myśli Richarda Florydy, a w szczególności koncepcji klasy kreatywnej oraz modelu rozwoju regionalnego. Drugim modelem ogniskującym empiryczne poszukiwania był model rozwoju miejskiego Ch. Mellandra i R. Floridy stworzony dla zbadania sytuacji rozwojowej miast szwajcarskich. Celem autorki było pokazanie w autorskim modelu rozwoju regionalnego, co z doświadczeń amerykańskich można wykorzystać w śląskich warunkach. W przeciwieństwie do prowadzonych przez Richarda Floridę analiz metropolii amerykańskich, przyjęta w badaniach jego koncepcja klasy kreatywnej nie okazała się kluczowym czynnikiem rozwoju regionu śląskiego. W śląskich realiach natomiast kluczowym zasobem jest tradycyjnie pojęty kapitał ludzki. Próba wykorzystania wskaźników zdefiniowanych przez amerykańskiego badacza, a stworzonych w celu oddania specyfiki społecznej miast w Stanach Zjednoczonych, nie była próbą w pełni udaną. Problem ten dotyczył przede wszystkim czynników określających tolerancyjność społeczności miejskiej. Zatem zasadniczym przedmiotem dalszych badań nad rozwojem miast oraz kontynuacją poszukiwań teoretycznych w zakresie modelu rozwojowego miast jest uściślenie czynników, które w polskich realiach wyraźniej determinują ów rozwój.