Znaczenie współpracy transgranicznej w rozwoju społeczności lokalnych i regionalnych

Abstract

Praca składa się z siedmiu rozdziałów, których taki a nie inny podział ma swoje logiczne uzasadnienie. Prezentacja zasadniczej części została poprzedzona teoretycznym wprowadzeniem w problematykę tematu. Rozdział pierwszy mojej dysertacji poświęcam regionalizmowi i regionalizacji na kontynencie europejskim, gdyż jest to ważny aspekt mający na celu zrozumienie dalszych rozważań. Trzeba mieć cały czas na względzie fakt, że szeroko rozumiana kwestia regionalna zawsze budziła i nadal budzi wiele emocji i dyskusji. To zjawisko uwydatniło się szczególnie w obliczu współczesnych problemów integracyjnych w Europie kiedy można zacząć się zastanawiać, czy rozwój tendencji regionalistycznych stanowi szansę czy zagrożenie dla jednoczącej się Europy. Dlatego oprócz samego regionalizmu wyjaśniona została regionalizacja, rozumiana jako polityka regionalna, a więc celowa ingerencja państwa w rozwój regionów. Zrozumienie polityki regionalnej oczywiście nie byłoby możliwe bez określenia i pokazania stosownych narzędzi służących realizacji tejże polityki dlatego w podrozdziale drugim opisałem Fundusze Strukturalne i Inicjatywy Wspólnotowe. W tym rozdziale wyjaśniłem także niektóre terminy i pojęcia, w tym zwłaszcza pojęcie „regionu transgranicznego”. W rozdziale drugim dokonałem zdefiniowania współpracy transgranicznej, głównych uwarunkowań w jej rozwoju, funkcji i stadiów oraz barier w realizacji tej współpracy. Opisałem również kwestie społeczności lokalnych i regionalnych oraz warunków ich rozwoju. Wydaje mi się, że właśnie dokładne zrozumienie tych zjawisk od strony teoretycznej pozwala dopiero na prawidłową analizę rezultatów jakie współpraca tego typu przynosi dla społeczności lokalnych i regionalnych. Co więcej można nawet na jej podstawie wnioskować bardziej ogólnie o jej roli w budowie społeczeństwa otwartego. Trzeci rozdział z kolei, będący niejako naturalną konsekwencją dwóch poprzednich, stanowi analizę podstaw prawnych i instytucjonalnych współpracy transgranicznej w Europie. Zwrócona została w nim szczególna uwaga na różnorodność uregulowań i instytucji zajmujących się tą współpracą oraz zostały pokazane konsekwencje tego faktu na kształt regulacji prawnych współpracy przygranicznej na polskich pograniczach. Natomiast rozdział czwarty mojej pracy stanowi próbę oceny wpływu euroregionalizacji zachodnioeuropejskiej na społeczności lokalne i regionalne. Wprowadzenie tego rozdziału jest moim zdaniem warunkiem po części koniecznym, jak również pomocnym dla zrozumienia euroregionalizacji i w ogóle procesów transgranicznych w Europie Środkowo-Wschodniej, a więc i w Polsce. W związku z tym wybrałem dla celów analizy trzy euroregiony, a mianowicie Euregio, Euroregion Basilensis i Euroregion Saar-Lor-Lux. Wybór tych euroregionów do prezentacji euroregionalizacji zachodnioeuropejskiej nie jest wcale przypadkowy, gdyż z jednej strony Euregio jest najstarszą strukturą euroregionalną, stanowiącą wzorzec m.in. dla polskich euroregionów, Euroregion Basiliensis z kolei jest ciekawym przykładem heterogenicznej struktury pod względem społeczno-ekonomicznym oraz warunków naturalnych, która uruchamia szersze inicjatywy integracyjne. Natomiast Euroregion Saar-Lor-Lux także jako przykład regionu homogenicznego spełnia funkcje koordynacyjne i ma duże znaczenie integracyjne. Koncentrując się na problemie wpływu tej euroregionalizacji na społeczności lokalne i regionalne starałem się rozważyć specyfikę tej współpracy i jej osiągnięcia oraz spróbowałem zastanowić się, czy są to struktury modelowe, których rozwiązania mogą być wykorzystywane na polskich pograniczach. W kolejnym rozdziale zatytułowanym: „Specyfika pogranicza Polski i jej implikacje dla rozwoju współpracy transgranicznej na tych obszarach” usiłowałem określić jakie różnorodne cechy wyróżniają polskie pogranicze i tym samym determinują kształt i intensyfikację współpracy transgranicznej. Poddałem analizie osobno pogranicze zachodnie, południowe oraz łącznie północne i wschodnie. Wybór takiej systematyki warunkowany jest utrwalonym podziałem w literaturze przedmiotu, w której bardzo często można właśnie odnajdywać fragmenty poświęcone problematyce transgranicznej w takim, a nie innym układzie. Pogranicze północne trudno jednoznacznie określić, co jest spowodowane w głównej mierze czynnikami geograficznymi (granica morska jest bowiem inaczej identyfikowana, niż granica lądowa). Stąd bardzo często spotykany zabieg polegający na łączeniu wschodniego i północnego pogranicza. Duży problem stanowiło także samo wyznaczenie początku i końca pogranicza w takim podziale, dlatego przyjąłem umowną delimitację opartą bardziej o czynniki geograficzne, niż społecznoadministracyjne. W rozdziale postarałem się również przedstawić szanse, które tkwią w pograniczu i pośrednio stwarzają szanse dla rozwoju społeczności lokalnych i regionalnych. Szósty rozdział, stanowiący zasadniczy trzon pracy, poświęcony został analizie realizowanej współpracy transgranicznej na polskich pograniczach z uwzględnieniem jej wpływu na rozwój lokalny i regionalny. Wyodrębniłem w nim kilka podrozdziałów w celu uporządkowania wywodu. Opisując w pierwszym z nich współpracę transgraniczną na szczeblu lokalnym, skupiłem się na współpracy gmin i innych struktur, których charakter pozostawał jednak wybitnie lokalny. Posługiwałem się tu głównie przykładami z pogranicza polsko-niemieckiego, gdyż długie tradycje współpracy oraz jej intensywność pozwalają poprawnie wnioskować. Celowo pominąłem współpracę na poziomie euroregionów, gdyż uznałem, że należy tą najbardziej zinstytucjonalizowaną formę współpracy omówić odrębnie ukazując jej specyfikę, która tak do końca nie pozwala moim zdaniem zakwalifikować euroregionów do tego najniższego szczebla współpracy. W podrozdziale drugim do analizy współpracy transgranicznej na poziomie regionalnym wybrałem trzy województwa: dolnośląskie, śląskie i lubelskie. Wybór tych regionów był podyktowany kryterium przestrzennym, czyli wyborem województwa z pogranicza zachodniego, które obejmuje obszar o najdłuższych w przypadku Polski tradycjach współpracy transgranicznej (przypomnieć należy, że pierwszy Euroregion powstał na obszarze, które obecnie obejmuje województwo dolnośląskie), województwa śląskiego reprezentującego region umiejscowiony prawie centralnie na pograniczu południowym oraz województwa lubelskiego jako „reprezentanta” z pogranicza wschodniego. Trzeci podrozdział, tak jak wspomniałem już wcześniej, zawiera analizę euroregionów funkcjonujących na polskich pograniczach. Zrezygnowałem z opisywania wszystkich struktur z osobna, gdyż z racji obszerności problematyki, byłoby to technicznie niemożliwe, a z drugiej strony także zbędne metodologicznie. Uznałem zatem, że najlepszym ujęciem będzie syntetyczne przedstawienie cech polskich euroregionów z uwzględnieniem ich szczególnej roli w rozwoju społeczności lokalnych i regionalnych. W kolejnej części szóstego rozdziału skupiłem się na efektach jakie przynosi współpraca transgraniczna dla społeczności lokalnych i regionalnych. W tym celu ponownie posłużyłem się przykładem pogranicza polskoniemieckiego, jako najbardziej zaawansowanego w tej współpracy. Wyodrębniając aspekty społeczno-kulturalny, gospodarczy, infrastrukturalny i związany z ochroną środowiska starałem się znaleźć odpowiedzi na wiele nurtujących pytań takich jak m.in.: czy dzięki współpracy kulturalnej, organizowaniu wspólnych przedsięwzięć i imprez masowych przełamywane są wzajemne stereotypy, jak wygląda kwestia nauki języka sąsiada, czy wymiana międzyszkolna, w jaki sposób liczba przejść granicznych, standard sieci komunikacyjnych i ich lokalizacja wpływają na intensywność kontaktów społeczności lokalnych i regionalnych, w jaki sposób budowa oczyszczalni ścieków przyczynia się do podnoszenia standardów życia mieszkańców itp. W celu dopełnienia obrazu odrębny fragment poświęciłem zidentyfikowaniu zjawisk niepożądanych, które mogą zakłócać i utrudniać rozwój społeczności lokalnych i regionalnych. Takich barier i zjawisk niekorzystnych jest wiele, wystarczy podać chociażby parę przykładów: bariery natury społecznej (np. uprzedzenia, stereotypy, obawy przed dominacją strony niemieckiej), bariery natury ekonomicznej (np. asymetrie rozwojowe, dostęp do finansowych środków wsparcia, peryferyjność obszarów, które tracą fundusze na rzecz wielkich metropolii), bariery organizacyjne i prawne (np. niekompatybilne przepisy prawne i kompetencje samorządów po obu stronach granicy, brak doświadczenia strony polskiej w realizacji instytucjonalnej współpracy). Wreszcie ostatni rozdział pracy stanowi niejako dopełnienie pozostałych. Oparty został o badania empiryczne jakie prowadzono na polskich pograniczach w ostatnich latach (zwłaszcza od połowy lat 90. ubiegłego wieku), a także własne badania, jakie przeprowadziłem przygotowując dysertację. Wydaje mi się, że właśnie społeczna percepcja współpracy transgranicznej pozwala na faktyczną ocenę znaczenia tej współpracy w rozwoju społeczności lokalnych i regionalnych, stąd tak ważna wydaje mi się analiza wyników przeprowadzonych badań. Treść pracy została wzbogacona tabelami, wykresami i rysunkami. W nich czytelnik znajdzie między innymi ważne dane statystyczne, ilustrację wyników dotychczasowych badań, a także badań własnych autora oraz wiele innych informacji związanych z tematyką pracy. Na zakończenie pragnę dodać, iż współpraca transgraniczna w swym kształcie jaki mieliśmy okazję dotychczas obserwować przedstawia obraz niezmiernie złożony, który nie poddaje się łatwym ocenom. W tej sytuacji autor zdaje sobie sprawę, iż jedynie dokłada skromną cząstkę do dotychczasowego dorobku w tej dziedzinie i ma nadzieję, że swoją pracą przyczyni się do lepszego zrozumienia poruszanej problematyki i pomoże w usystematyzowaniu obszaru badawczego.