Obraz Rosji w dyskursie kulturowo-ideologicznym : studium wyobraźni zbiorowej na łamach polskiej prasy z lat 1991-2005

Abstract

Niniejsza praca składa się z trzech zasadniczych części: teoretycznej, metodologicznej i empirycznej. Część pierwszą rozpoczynam od refleksji teoretycznych, które są podstawą dla podjętej problematyki badawczej. Zakreślony obszar badawczy wymaga przedstawienia dwóch filarów teoretycznych. Pierwszym z nich jest problematyka dyskursu – próba definicji oraz prezentacja orientacji badawczych, które stały się podstawą dla sformułowania teorii krytycznej analizy dyskursu. Punkt wyjścia stanowią zagadnienia dotyczące komunikacji w perspektywie społecznego tworzenia rzeczywistości – rola, jaką w tych mechanizmach pełni język, z uwzględnieniem jego funkcji kreacyjnej, ale i deformacyjnej. Interesują mnie również sam znak i procesy społecznego negocjowania znaczenia, a także zagadnienie relacji między znakiem a jego desygnatem. Drugim filarem teoretycznym są implikacje płynące z teorii durkheimowskich przedstawień zbiorowych i rozważania na temat społecznego charakteru wiedzy. Swoją uwagę koncentruję także na aspektach komunikowania perswazyjnego, problemach stereotypów i uprzedzeń w środkach masowego przekazu, roli komunikacji masowej w przekazywaniu i utrzymywaniu stereotypów. Stereotypy, schematy konstrukcyjne i klisze pozwalają na zbudowanie ramy interpretacyjnej dla dyskursu rosyjskiego, która pozostaje istotnym elementem części teoretycznej. Na tę ramę składają się konteksty historyczne i kulturowe, a zatem teksty literackie i historyczne konstytuujące obecny w polskiej kulturze stereotypowy wizerunek Rosji i Rosjanina. Punkt odniesienia dla dyskursu widzę również w najnowszych stosunki między naszymi państwami. W części drugiej przedstawiam założenia metodologiczne podjętych badań, formułuję problemy i hipotezy badawcze. Przedstawiam przyjętą metodykę analizy „kodu rosyjskiego”, charakteryzuję techniki i narzędzia, którymi posługiwałam się w analizie tekstów prasowych i reportażowych. Trzecia część pracy zawiera analizę materiału badawczego – zbiorów polskich reportaży na temat Rosji oraz korpusu tekstów prasowych – celowej próby artykułów poświęconych Rosji, ukazujących się w latach 1991-2005. Analiza reportaży ma charakter opisowy, pozwalający ukazać strukturę i zawartość rosyjskich toposów, które stały się głównymi kategoriami analizy. Cel analizy publikacji prasowych został określony jako ukazanie użyteczności „rosyjskiego kodu” w generowaniu tekstów o różnorodnej tematyce i charakterze oraz wskazanie głównych elementów struktury rosyjskiego dyskursu. U podstaw obu analiz legło założenie o istnieniu kulturowych i ideologicznych dyrektyw wpływających na formułowanie obrazu Rosji w polskim dyskursie prasowym. W kontekście podjętych rozważań obecny w prasie obraz Rosji jawi się przede wszystkim jako manifestacja polskich przedstawień zbiorowych, funkcjonujących w przestrzeni publicznej. Analiza obrazu Rosji w dyskursie prasowym stanowi de facto wgląd w kolektywną wiedzę, w system magazynowania i dystrybuowania legitymizowanych tradycją treści.