Abstrakt: | W pracy Wielowymiarowość czeskiego eseju współczesnego na przykładzie zbiorów
„Místo domova” Sylvii Richterovej, „Citlivé město” Danieli Hodrovej i „Příběh znaku
a prázdna” Michala Ajvaza głównym przedmiotem zainteresowania uczyniłam
wielowymiarowość najciekawszych moim zdaniem tekstów eseistycznych ostatnich lat
w Czechach. To, o czym piszą w swoich esejach Daniela Hodrová, Sylvie Richterová oraz Michal
Ajvaz, spotyka się na wspólnej płaszczyźnie doświadczenia. Jest to doświadczenie
podmiotu, który konfrontuje się z otaczającą go kulturą i rzeczywistością, doświadczenie
ojczystego i innego języka, doświadczenie języka, który jako system jest nieprzychylny
człowiekowi. Wszystkie kategorie poruszane w eseistycznych rozważaniach można by
rozpatrywać w kontekście doświadczenia. Znaki oraz zdarzenia, które napotykamy na
przykład w mieście, są argumentem dla tekstowości tej przestrzeni, ale o wiele bardziej
wpisują się w hermeneutykę śladu. Zarówno Hodrová, jak i Ajvaz wskazują, że poza
materialną sferą istnieje inny, bardziej tajemniczy, osobisty i nieuchwytny obszar.
Wymykające się opisom zjawiska wpisują się w propozycje „kobiecego pisania”, mapy
synoptycznej i innych prób uchwycenia złożonej rzeczywistości. Do takich prób należą
między innymi eseje, które swoją formą pozwalają na przekraczanie różnych granic.
Wybrane przeze mnie zbiory esejów: Místo domova Sylvii Richterovej, Citlivé město
Danieli Hodrovej oraz Příběh znaků a prázdna Michala Ajvaza znakomicie oddają
wielowymiarowy charakter rzeczywistości. Sylvie Richterová, pisząc o tożsamości
i doświadczeniu emigracji, sama spogląda z perspektywy osoby, która opuściła swój kraj
rodzinny. W jej esejach dominuje antropologiczno-semiotyczne spojrzenie, nie brakuje
jednak szczerych, prostych wyznań w pierwszej osobie gramatycznej. Jej refleksja na
temat ideologii i pamięci, etyki i estetyki czy mowy w konfrontacji z ciszą jest oparta na
zdarzeniach, które miały miejsce w naszym obszarze kulturowym. Podkreślane przez
Richterovą wielobiegunowość świata, decentralizacja języka, policentryzm oraz inne
zjawiska mogą, a nawet powinny być rozpatrywane w kontekście doświadczenia,
ponieważ oderwane od rzeczywistości i podmiotu tracą znaczenie.
Daniela Hodrová wiele uwagi w mitopoetyckich esejach poświęciła zagadnieniu
tekstu. Przedstawiając Tekst miasta, wykorzystała pierwiastki yin i yang, które
umożliwiły zaprezentowanie przeciwstawnych elementów. Te dwie siły odzwierciedlają
dynamizm przemian i pokazują, jak będąc wobec siebie opozycją, przechodzą jedna
w drugą i wzajemnie się uzupełniają. Czeska eseistka nie pozostała jednak na poziomie
tekstu. Jej analizy obejmują poruszanie się po mieście, przechodzenie przez nie
i zamieszkiwanie w nim. Koncepcja miasta jako tekstu rozszerza się o miasto jako
doświadczenie, a więc również pojmowanie tekstu jako doświadczenia.
Michal Ajvaz w zbiorze esejów Příběh znaků a prázdna analizuje utwory wybranych
pisarzy i poetów poprzez kategorie znaku i pustki. Pokazuje różne ujęcia, skupiając uwagę na
słowach, rzeczach oraz zdarzeniach. Swoje rozważania opiera często na drobnych
szczegółach, śladach czy szczelinach, które niejednemu badaczowi by umknęły. Poświęcając
uwagę formom nieobecności – pustce, ciszy, białym miejscom, zanikaniu – wskazuje
możliwości, które w nich drzemią. Pisząc o pustce w kontekście wyzwania i spotkania,
sugeruje konieczność rozpatrywania jej również w odniesieniu do doświadczenia.
Każdy z eseistów inaczej rozkłada akcenty w analizowanych przez siebie
zagadnieniach. Dla jednych ważniejsza jest kategoria języka, dla innych semiotyka, ale
wszyscy próbują oddać złożoną rzeczywistość i jej wielowymiarowość. Gatunek
literacki, który wybrali do tego celu, trafnie odzwierciedla wielopłaszczyznowość
rozległej problematyki, zachowując równocześnie lekkość i swobodę. |