| Abstrakt: | Konstrukcja pracy oparta została na obserwacji górniczego kultu wyrażanego poprzez modlitwy do świętej Barbary, stosunek do obiektów sztuki ją wyobrażających oraz obyczaj świętowanie w dniu jej liturgicznego wspomnienia 4 grudnia. Powstały w ten sposób schemat (modlitwy, wizerunki, Dzień świętej Barbary) kształtuje konstrukcję każdego z rozdziałów. Ich układ, zgodny z chronologią wydarzeń politycznych i gospodarczych, daje możliwość zauważenia wpływu „kolonizatorów” na każdy z elementów kultu. Dodatkowym czynnikiem
wpływającym na niego, szczególnie na "rozumienie" wizerunków świętej Barbary, były zmieniające się uwarunkowania teologiczne i modele pobożności, których zmienność wynika z uczestnictwa wierzących w życiu publicznym. Ze względu na złożoność problemu badawczego oraz na przyjętą metodę materiał
źródłowy podzielić można na cztery grupy. Do pierwszych zalicza się klasyczne źródła
historyczne. Składają się na nie głównie teksty informacyjne z prasy codziennej znajdującej
się w obiegu na terenie Górnego Śląska od 1840 do końca 1980 roku oraz źródła archiwalne
pozyskane z zasobów archiwalnych kopalń i partii politycznych (z zasobów Archiwum
Państwowego) i z zasobów archiwum diecezjalnego diecezji gliwickiej oraz poszczególnych
parafii rzymskokatolickich. Ważnym źródłem rekonstrukcji górniczego „obrazu świata” są
teksty dewocyjne, zarówno modlitwy jak i pieśni, których wykorzystanie bądź wyłączanie
z użycia stanowi jeden z determinantów jakości praktyk pobożnościowych. Poza źródłami
historyczno - literackimi zgromadzony materiał ikonograficzny, także traktowany będzie jako
źródło. Obejmuje on zarówno obiekty istniejące jak i destrukta, także bez dokumentacji
fotograficznej. Źródła ikonograficzne ujęte zostały w katalog obiektów. Jedną z ważniejszych
ról pełni oralna literatura autobiograficzna. Obejmuje ona wszystkie relacje pracowników
kopalń i ich rodzin zebrane w trakcie prowadzonych badań.
Temat kultu świętej Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego, pomimo
powszechności zjawiska i traktowania go jako jednej z determinantów górnośląskiej kultury,
nie doczekał się opracowania naukowego opisującego je w całym spektrum zjawisk.
Literatura niemieckojęzyczna powstała przed 1945 rokiem podejmuje temat, jednak bez
systematyczności i wielopoziomowości dyscyplinarnej. Przywoływana powszechnie praca ks.
Romana Adamskiego, Der Barbarakult in Schlesien z 1939 roku oraz artykuł z roku 1931,
„Die hl. Barbara auf unseren Schachten“16 częściowo przywołują zjawiska poznane przez
badacza jako zastane in situ. Adamski nie poddawał je analizie formalnej ani historycznej. Temat kultu świętej Barbary wśród górnośląskich górników podejmują krótko Paul Dreschler, Karl Mainka, Paul Reinelt czy Alfons Perlick. Selmar Peine skupił się na ikonografii świętej w europejskim malarstwie. Jedynym opracowaniem o popularno - naukowym charakterze zajmującymi się między innymi kultem górnośląskim jest książka
Otto Diinbiera, „Der Kumpel” z 1936 roku. Do grona tych badaczy pracujących przed 1939
rokiem należy zaliczyć także historyków polskojęzycznych, Józefa Piemikarczyka, autora
popularnego artykułu „Kult św. Barbary na Górnym Sląsku“ oraz Stanisława Wallisa,
głównie ze względu na zebrany materiał etnograficzny. Żaden z ich tekstów nie bada jednak
tego zjawiska w sposób systematyczny. Z kolei badania nad kultem świętej Barbary na terenie
Niemiec i Austrii w kontekście kultury górniczej prowadzone były przez etnografów
i historyków w tych dwu krajach w okresie po 1945 roku. Do grona tych badaczy należy
zaliczyć Franza Kimabuera25, Gerharda Heilfurtha, Georga Ilgnera czy Georga Schreibera z jego monumentalną pracą „Der Bergbau in Geschichte, Ethos und Sakralkultur". Każda z tych prac dotyka kultu świętej Barbary, ale jego kontekst górnośląski w każdej z nich traktowany wyłącznie jako jeden z elementów. Kwestię górnośląskiego kultu w ten sposób potraktowali także Rodolferich Nemitz i Dieter Thierse w wydanej w 1995 roku pozycji „St. Barbara. Weg einer Heiligen durch die Zeit“. Z kolei polskojęzyczna literatura wydawana po 1945 roku bardzo rzadko porusza zagadnienie kultu, a podejmując je operuje wyłącznie
językiem etnografii (Dorota Simonides, Józef Ligęza), nie przeprowadzając jednak badań nad
całokształtem zjawiska. Stosunkowo dobrze opracowany jest jeden z aspektów kultu,
mianowicie pieśni, głównie dzięki pracom Adolfa Dygacza, czy, obecnie, Krystyny Turek.
Pieśni ludowe treściowo związane z górniczym kultem świętej Barbary stały się przedmiotem
rozprawy doktorskiej Józefa T. Czernickiego napisanej pod kierunkiem A.Dygacza w 1976 roku we Wrocławiu. Jedynie dwóch historyków, Monika Bortlik - Dźwierzyńska i Adam Dziurok wpisali górniczy kult w szerszy kontekst historyczny najnowszych dziejów. Zagadnienie kultu świętej Barbary poruszałam po raz pierwszy w pracy magisterskiej, napisanej pod kierunkiem prof. Jan Malickiego. O ile przedmiot oglądu (kult św. Barbary)
jest tożsamy, to metodologia, zakres oraz obszar badań różnią się diametralnie tak, jak różni
się spojrzenie literaturoznawcy uwzględniającego w badaniach wybrane teksty kultury (teksty
hagiograficzne, teatr amatorski, poezję, prasowe teksty popularyzatorskie), od spojrzenia badacza analizującego religijność górniczą zmagającą się z historią i politycznością. Kult zbadany został wówczas jako „tekst” funkcjonujący głównie na obszarze „polskiego” Górnego Śląska, a nie jako wyraz zbiorowej świadomości i pamięci realizowanych poprzez postawy religijne wyłącznie górników „Ziem Odzyskanych”. |