| dc.description.abstract | Głównym celem badań przedstawionych w rozprawie było przybliżenie wymowy samogłosek gwary mieszkańców Górnego Śląska. Artykulacja samogłosek etnolektu Ślązaków została dokładnie opisana nie tylko w odniesieniu do stanu staropolskiego polszczyzny, ale także porównano każdą samogłoskę śląską z jej odpowiednikiem etymologicznym w ogólnej odmianie języka polskiego. Zebrane informacje demograficzne (wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, zmienność miejsca zamieszkania, pochodzenie rodziców) pozwoliły także zaobserwować korelacje między przynależnością badanego do danej grupy demograficznej a realizacją samogłosek śląskich i ich ewentualnym podobieństwem do standardowej polszczyzny. Zaznaczona w tytule pracy autorska metoda badawcza to w istocie 2 nowatorskie podejścia do analizy artykulacji i budowy akustycznej samogłosek.
Pierwsze dwa rozdziały mają charakter teoretyczny. W pierwszym omówiono problemy terminologiczne związane z opisem mowy Ślązaków – kwestię właściwego nazywania kodu językowego stosowanego na Śląsku, różnego od odmiany ogólnej języka polskiego (gwara/dialekt, etnolekt, mowa, język). Osobne miejsce poświęcono terminom „cecha gwarowa” i „cecha dialektalna” oraz jednostkom analizy fonetycznej – głosce, segmentowi i „fonowi” (ang. phone). W dalszej kolejności zarysowano historię badań gwar śląskich, poglądy badaczy na granice dialektu Śląskiego i jego podziały. Dużo miejsca poświęcono fonetyce gwar śląskich, zwłaszcza w odniesieniu do wymowy samogłosek.
W drugim rozdziale zebrano wszystkie najważniejsze narzędzia zastosowane w badaniach. Opisano powszechnie stosowaną w fonetyce analizę spektograficzną (podstawową terminologie, rozkładanie drgań złożonych przy użyciu dyskretnej transformaty Fouriera oraz dokładne obliczanie częstotliwości formantowych na podstawie widma). Przedstawiono autorską metodę kodowania i uśredniania cech artykulacyjnych samogłosek, a także obliczania różnicy artykulacyjnej między nimi. Inną propozycją metodologiczną było obliczanie stopnia nasycenia wypowiedzi cechami gwarowymi. W przeprowadzonym badaniu użyteczne okazały się także narzędzia matematyczne (metryki, wektor wodzący) i programistyczne (pętle iteracyjne, instrukcje warunkowe). Bardzo ważne było też zastosowane oprogramowanie – program Praat do analiz spektrograficznych oraz arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel. Dodatkowo do analizy uzyskanych danych wykorzystano program komputerowy APS napisany specjalnie na potrzebny omawianych badań.
Wszelkie gwary opisuje się nie tylko w odniesieniu do stanu staropolskiego polszczyzny, ale także porównuje z odmianą ogólną języka. Ponieważ założono bardzo gęstą siatkę możliwych realizacji samogłosek śląskich (49 ułożeń języka w 2 wariantach: samogłoski zaokrąglone i niezaokrąglenie), samogłoski ogólnopolskie użyte do porównań musiały być opisane zgodnie z analogicznym modelem. W tym celu przeanalizowano 45 animacji opublikowanych na stronie Fonem.eu (wykonano je na podstawie badań artykulograficznych samogłosek ogólnopolskich wymawianych w różnych kontekstach), opracowawszy uprzednio metodę antropometrycznego określania położeń języka i warg uwidocznionych na przekrojach samogłosek. Wyniki badań oraz omówienie autorskiej metody zamieszczono w rozdziale trzecim. Uzyskane wnioski okazały się nieco zaskakujące: samogłoski uznawane za przednie okazały się cofnięte do szeregu samogłosek środkowych. Różnice między położeniem e oraz y były mniejsze niż między założonymi modelami samogłosek, co spowodowało przypisanie e oraz y podobnego symbolu fonetycznego (jedynie artykulacja wargowa okazała się inna: y było bliższe modelowi samogłoski słabo zaokrąglonej, a e – niezaokrąglonej). Nie stwierdzono labializacji samogłosek o i u, słabe zaokrąglenie pojawiło się natomiast w przypadku i oraz y. Zebrane analizy podzielono na wymówienia w kontekstach takich samych, jak te, które wzięto pod uwagę podczas badań samogłosek śląskich (kontekst neutralny, po spółgłoskach dziąsłowych, w otoczeniu spółgłosek miękkich, przed spółgłoskami półotwartymi).
Rozdział czwarty zawiera najważniejsze wyniki badań – analizę akustyczną samogłosek śląskich. Na wstępie omówiono ograniczenia tradycyjnej metody badań akustycznych i zaproponowano własne rozwiązania. Opis uzyskanych danych podzielono względem kontekstu, w jakich pojawiały się samogłoski (neutralny, przed spółgłoskami półotwartymi, po spółgłoskach dziąsłowych, w otoczeniu spółgłosek miękkich). W osobnej części omówiono różnice między wymówieniami osób z poszczególnych grup demograficznych (o określonym wieku, wykształceniu, miejscu zamieszkania itp.). Materiałem badawczym były wypowiedzi 20 mieszkańców miast i wsi Górnego Śląska. Z każdego nagrania wybrano po dwa 1-minutowe fragmenty z początku i z końca wypowiedzi. Te fragmenty podzielono na segmenty, a następnie opisano. Samogłoski i spółgłoski w każdym segmencie zostały wstępnie przetranskrybowane. Samogłoski otrzymały robocze symbole fonetyczne, które w dalszych analizach służyły jedynie do odróżnienia segmentów spółgłoskowych od samogłoskowych. Spółgłoski natomiast transkrybowano bardzo dokładnie na podstawie wizualnej analizy spektrogramu i intonogramu, a także odsłuchu. Do właściwej analizy samogłosek wykorzystano częstotliwości formantowe pierwszych trzech formantów.
Uzyskane wyniki okazały się odmienne od spotykanych w literaturze opisów, jednakże – tak samo jak w przypadku samogłosek ogólnej odmiany polszczyzny – wzajemne rozłożenie samogłosek w czworokącie samogłoskowym było zgodne z dotychczasowymi charakterystykami. Samogłoski obu grup okazały się przede wszystkim zredukowane, to znaczy przesunięte do środka obszaru artykulacyjnego samogłosek. Nie jest to dziwne zważywszy na fakt, że wszystkie próbki pochodziły z wymówień nieizolowanych, potocznych i nierzadko szybkich (samogłoski śląskie). Dużym podobieństwem artykulacyjnym – jak się okazało – odznaczają się kontynuanty staropolskich samogłosek y oraz e krótkiego. Były one bliższe niż zastosowane modele samogłosek, co spowodowało przypisanie im obu tych samych oznaczeń. Ukazanie ich położenia na wykresie (czworokącie samogłoskowym) oraz porównanie częstotliwości formantowych wykazało jednak ich niewielkie zróżnicowanie. Potwierdzone zostało zrównanie artykulacyjne kontynuantów długiego a oraz krótkiego o. Dawne długie o – zgodnie z wcześniejszymi opisami – okazało się pośrednie między o oraz u. Odmienna od pozostałych kontynuantów (także od y) była również samogłoska kontynuująca dawne długie e. Zaokrąglenie warg (jednak niewielkie) zauważono jedynie w przypadku kontynuantu krótkiego a. Sąsiedztwo spółgłosek asymilujących wpływało na artykulację samogłosek, różne jednak odkryto kierunki tych zmian w zależności od otoczenia i artykulacji modyfikowanej samogłosek. Spółgłoska u̯ powodowała niewielkie zwężenie kontynuantu ō; ĕ i ŏ uległy obniżeniu i wyraźniejszemu uprzednieniu. Cofnięcie artykulacji zauważono w przypadku ă i y, natomiast labializację – w przypadku u. Nieregularny okazał się wpływ pozostałych spółgłosek półotwartych: kontynuanty staropolskich ĕ i ă uległy obniżeniu przed spółgłoskami płynnymi i nosowymi, ŏ cofnęło się przed spółgłoskami nosowymi, a uprzedniło przed płynnymi. Dawne samogłoski długie często też ulegały zwężeniu przed r oraz spółgłoskami nosowymi. Cofnięcie artykulacji w grupach ēr, ār, āN występowało równie często jak uprzednienie w kontynuantach āl, ōl, ōN. Wpływ j okazał się zgodny z oczekiwaniami: spółgłoska ta powodowała uprzednienie samogłoski. Samogłoska i po spółgłoskach stwardniałych była bardzo podobna do swojego odpowiednika etymologicznego w kontekście neutralnym, co dowodzi zachowania wymowy typu grziby. W połowie przeanalizowanych kontekstów segmenty ustne dawnych samogłosek nosowych okazały się różne od kontynuantów samogłosek ustnych w położeniach neutralnych. Dawna krótka nosówka przed trącymi i zwartymi zrównała się z i, a długa nosówka w wygłosie – z kontynuantem długiego o. Szeroka wymowa nosówki krótkiej w wygłosie (typ widza ta lampa) okazała się nie tak szeroka jak w przypadku kontynuanty krótkiego a.
Zjawiska związane z artykulacją spółgłosek nie są szczególnym wyróżnikiem gwar śląskich, nie analizowano ich zatem tak dokładnie jak samogłosek. Wskazano jedynie zauważone zmiany dotyczące rozłożeń dawnych nosówek, mazurzenia, fonetyki międzynarodowej oraz nieopisywanych dotychczas zjawisk, jak typy fonacji i zmiany dźwięczności spółgłosek. I tak dawna krótka nosówka okazała się nieco częściej odnosawiana, a długa – rozkładana na grupę VN. Mazurzenie typu safa pojawiało się rzadko, a wymowa typu zeka – w pojedynczych przykładach, tak samo jak wymowa typu kedy. Praktycznie nie stwierdzono wymowy udźwięczniającej (tzw. krakowsko-poznańskiej).
W kontekście związków wymowy z czynnikami demograficznymi warto wspomnieć, że w mowie osób starszych nie odnotowano diametralnie większej liczby cech gwarowych niż u pozostałych grup wiekowych. Dostrzeżono natomiast korelację między wymową a wykształceniem: najwięcej fonetycznych cech gwarowych pojawiło się u osób z wykształceniem podstawowym i średnim, najmniej – z zawodowym. Potwierdzono typowo miejski charakter gwar śląskich (nie zauważono istotnych różnic w nasyceniu gwaryzmami wypowiedzi osób mieszkających na wsi i w miastach) oraz wpływ rodziny na wymowę badanych (więcej cech gwarowych u osób, których rodzice pochodzili z tej samej miejscowości, co badani). Zweryfikowano tradycyjny pogląd o wymowie autochtonów: większe zróżnicowanie realizacji samogłosek pojawiło się u osób, które zmieniły swoje miejsce zamieszkania. Nie zauważono wyraźnego przełączania kodu w trakcie trwania wywiadu: liczba gwarowych cech fonetycznych była nawet nieco mniejsza we fragmentach z końca wypowiedzi.
Ostatni, piąty rozdział zawiera porównanie samogłosek śląskich z analogicznymi (o tej samej etymologii) samogłoskami ogólnopolskimi. Obliczono średnią różnicę artykulacyjną między wymową samogłosek śląskich i ogólnej odmiany polszczyzny – wynosi ona 33 jednostki, co daje ok. 3 różnice na 1 kontynuant. Najbardziej podobną samogłoską w obu odmianach okazał się kontynuant krótkiego o, najmniej podobne – dawne krótkie a. Nie zauważono upodabniania się wymowy śląskiej do ogólnopolskiej w związku z wiekiem badanych; wręcz przeciwnie, to osoby w średnim wieku częściej odróżniały swoje realizacje samogłosek od wymowy ogólnopolskiej. Zauważono korelację między wykształceniem a artykulacją samogłosek śląskich, nie polega on jednak na upodabnianiu samogłosek śląskich do ogólnopolskich, lecz na odróżnianiu tych pierwszych od samogłosek odmiany ogólnej. Ponownie potwierdzono brak większych różnic między wymową mieszkańców śląskich miast i wsi: realizacje samogłosek śląskich okazały się mniej podobne do ogólnopolskich w przypadku mieszkańców miast. Porównano również wpływ kontekstu na artykulację samogłosek śląskich i ogólnopolskich. Nie stwierdzono tutaj wyraźniejszych podobieństw. Pogłębianie się różnic między samogłoskami śląskimi a ogólnopolskimi w trakcie trwania wypowiedzi (porównanie próbek z początku i końca nagrań) dostrzeżono tylko w grupie osób w wieku średnim i wśród mieszkańców wsi. Odwrotnie w przypadku osób młodych mieszkających w miastach – w tej grupie samogłoski z końca wypowiedzi były bliższe polszczyźnie ogólnej.
W zakończeniu podkreślono znaczenie uzyskanych wyników, zaproponowanych rozwiązań metodologicznych oraz ich możliwe zastosowanie w przyszłych badaniach, a także wskazano perspektywy badawcze (geograficzne rozmieszczenie realizacji, grupowanie gwar w większe zespoły gwarowe) i potrzeby dalszych badań nad dialektami. Omawiana praca podnosi też kwestię zależności między odbiorem słuchowym głoski a jej dokładnym pomiarem. Uzyskane wyniki ukazały dość duży rozziew między dotychczasowymi ustaleniami opartymi o metodę odsłuchową, a wynikami szczegółowych analiz artykulacyjnych i akustycznych. Pracę zamyka zestawienie przytoczonej literatury oraz dodatek, w którym omówiono kod źródłowy programu komputerowego napisanego specjalnie do celu przetwarzania uzyskanych danych oraz wyjaśniono zaimplementowane w nim algorytmy. | pl_PL |