Eastern utopia – hopes and disillusionments. Wincenty Lutosławski’s opinion on theosophical society’s most influential leaders

Abstract

Wincenty Lutosławski (1864–1954) był jednym z pierwszych, którzy na ziemiach polskich popularyzowali wiedzę na temat poglądów i prac działaczy powstałego w 1875 Theosophical Society. Uczynił to w artykule Współczesny ruch teozoficzny w Anglii, Ameryce i Indyach wschodnich, praca ukazała się w warszawskim piśmie „Ateneum” (1888). Wybór tematu miał związek z wydarzeniami z życia autora – Lutosławski twierdził, że w 1885 r. przeżył ”przemianę jaźni”, w wyniku której odrzucił wcześniej przyjętą perspektywę materialistyczną. Stąd też jego zainteresowanie religiami Wschodu i wschodnią duchowością, nawet w tej wersji, którą propagowało Theosophical Society. We wspomnianym artykule polski filozof prezentuje teozofów (a także ich poglądy) życzliwie i bezkrytycznie, zarzuca im tylko brak wiedzy na temat europejskich tradycji filozoficznych. To nastawienie wkrótce się zmieni – w latach 1889–1890 i 1893–1894 intensywnie pracuje w Londynie, zajmuje się m.in. literaturą okultystyczną, wobec której staje się coraz bardziej krytyczny. Ponadto spotyka się z Heleną Bławatską, co wzmaga jego sceptycyzm wobec postawy teozofów. Początkowa życzliwość wobec ruchu teozoficznego zamienia się w coraz większą niechęć. Jej wyrazem są złośliwe komentarze pod adresem głównych przedstawicieli organizacji zamieszczane w różnych publikacjach, a Wschód, wcześniej pojmowany jako utopijna przestrzeń duchowości, alternatywnej wobec zachodniego chrześcijaństwa, uznany zostaje za źródło zagrożenia dla tożsamości europejskiej.