Colonization and development of oribatid mite communities (Acari: Oribatida) on post-industrial dumps

Abstract

W pracy analizowano sukcesję zgrupowań glebowych roztoczy z rzędu Oribatida na sześciu zwałach poprzemysłowych różnego typu (zwały kopalniane, zwał hutnictwa żelaza, zwał pocynkowy, osadnik wód kopalnianych) oraz na rekultywowanych zwałach kopalnianych. Ponadto badano faunę Oribatida w przylegającym do zwału biotopie. Na 28 stanowiskach badawczych pobrano ogółem 5260 prób glebowych wykorzystanych do analizy zoocenologicznej, 224 próby służące do analiz glebowych i 1444 próby do oceny względnej wilgotności. Ogółem zebrano ponad 133 tysiące przedstawicieli mezofauny glebowej (roztoczy i skoczogonków), w tym ponad 73 tysiące reprezentantów rzędu Oribatida. Wyróżniono 3 stadia sukcesyjne w rozwoju zgrupowań Oribatida - „pionierskie”, „łąkowe” i „przedleśne”. Mechowce, mimo cech charakterystycznych dla „K-strategów”, możemy uznać za grupę, która z powodzeniem zasiedla hałdy. Mogą one osiągnąć zagęszczenie około 12 000 osobników/m2 po kilku latach i stają się dominującą grupą wśród mezofauny glebowej po 10-15 latach. Wśród gatunków zasiedlających zwały wyróżniono wczesnych kolonizatorów, a wśród nich tzw. „sprinterów” (np. Brachychochthonius cricoides, Liochthonius piluliferus, Scutovertex sculptus) oraz „długodystansowców” (np. Oppiella nova, Peloptulus phaenotus, Tectocepheus velatus), a także gatunki „późnej” sukcesji (np. Eupelops tardus, Punctoribates punctum, Tectocepheus minor). Do cech zoocenotycznych, które z największym prawdopodobieństwem pozwalają określić stadium rozwoju zgrupowania, należą między innymi: struktura dominacji, udział określonych kohort systematycznych, czy stadiów młodocianych wybranych gatunków. Bardzo różne czynniki środowiskowe (w pracy analizowano oddziaływanie ponad 20 parametrów glebowych i dotyczących roślin) w znaczący sposób wpływają na rozwój zgrupowań znajdujących się na poszczególnych stanowiskach na zwałach różnego typu. Zawartość niektórych pierwiastków, np. magnezu i sodu, najczęściej odnotowywano jako mającą największy wpływ na kształtowanie się zgrupowań. Ogólną charakterystykę zgrupowania mechowców (z wyjątkiem składu gatunkowego) można stosunkowo najłatwiej określić, opierając się na cechach roślinności występującej na danej powierzchni. Rodzaj składowanych odpadów nie wpływa w istotny sposób na strukturę czy skład gatunkowy zgrupowań mechowców. Oddziaływanie otaczających biotopów na skład gatunkowy i tempo rozwoju zgrupowań mechowców na zwałach było słabo zaznaczone. Zwykle połowa i więcej gatunków pojawiających się na hałdach była nieobecna w ich najbliższym otoczeniu. Pozytywny wpływ rekultywacji prowadzonej na zwałach jest zauważalny tylko w początkowym etapie rozwoju zgrupowań Oribatida. Po około 20 latach obserwuje się negatywne trendy w rozwoju fauny roztoczy, np. spadek zagęszczenia i liczby gatunków. Żaden z modeli sukcesji („ułatwiania”, „hamowania” czy „tolerancji”) nie wyjaśnia w sposób bezpośredni i pełny rozwoju fauny Oribatida. Niemniej jednak wydaje się, że model „ułatwiania” najlepiej opisuje większość zjawisk obserwowanych w odniesieniu do tej grupy zwierząt na zwałach poprzemysłowych. Zebrane mechowce należały do 172 gatunków Oribatida (co stanowi ponad 30% fauny Oribatida Polski), w tym 8 gatunków i 1 podgatunek były nowe dla fauny Polski, a 37 to gatunki nowe dla fauny Górnego Śląska.