Vindex, Neron et ... Probus. "Concordia" et "orbis" dans le discours politico-ideologique romain

Abstract

U schyłku rządów Nerona lub w okresie zamętu towarzyszącego walce o sukcesję po nim został wyemitowany denar z napisami: CONCORDIA ORB(is) TER(rarum) i wyobrażeniem głowy uosobionej Konkordii, oraz: PIA FELICITAS i przedstawieniem składania ofiary na ołtarzu przez upostaciowaną Felicitas. Moneta bywa włączona do grupy „anonimowych denarów”, wiązanej z antyneroniańską aktywnością opozycjonistów działających na ziemiach galijskich, wśród nich Windeksa (C. Iulius Vindex). Konsekwencje polityczne tego ruchu były znaczące: od obalenia przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej władającej Cesarstwem przez prawie wiek, przez trzy krótkie pryncypaty i wojnę domową, po ustanowienie rządów nowej dynastii Flawiuszów. Treści antynerońskiej propagandy opozycjonistów znamy stosunkowo dobrze. Odtwarzamy jej punkty, sięgając do informacji o krokach podejmowanych przez Windeksa, ale także dociekając jej niuansów z deklarowanych celów, odezw, jakie rozsyłał, mów, jakie miał wygłaszać. Tu materiałów dostarczają zwłaszcza późniejsze świadectwa literackie. Źródła numizmatyczne mają w tym kontekście wyjątkowy walor, dokumentując wartości, jakie istotnie doceniano i lansowano w dobie bellum Neronis. Przykładu dostarcza oryginalny temat denarów: HERCVLES ADSERTOR / FLORENTE FORTVNA PR. Jest tu między innymi aluzja do postaci samego Vindexa, w czym wyzyskano grę słów i równoważność jego imienia oraz epitetu przydanego Herkulesowi – Adsertor, bowiem: adsertores dicuntur vindices alienae libertatis. Na awersie i rewersie wskazanego wyżej denara CONCORDIA ORB TER / PIA FELICITAS połączono ideę concordia z określeniem orbis terrarum. Wątek ten przynosi świadectwo identyfikowaniai ze światem rzymskim jego (małych) części, objętych wrzeniem. To również nadanie mu formatu ruchu ogólnopaństwowego oraz zgłoszenie lojalności wobec Rzymu. Naczelną ideą jest wszak zgoda (concordia), jeden z ideologicznych fundamentów poprawnego funkcjonowania państwa. Określenie orbis terrarum służy jedynie zdefiniowaniu rozciągłości terytorialnej wartości, jaką jest concordia. Jest również aluzja do felicitas. To nieodzowna cecha szczęśliwej epoki, która staje się jednym z wyznaczonych celów walki z cesarzem-tyranem. Sama zaś felicitas zyskuje nietradycyjny epitet: pia, rozumiany, jak można przypuszczać, w jego aspekcie spełniania najświętszych obowiązków wobec ojczyzny, poszanowania tradycji, czyli także uwolnienia Rzymu od „tyranii”. Jeszcze tylko w Historia Augusta (HA), zbiorze biografii cesarskich, datowanym na schyłek IV wieku, doszukać się można pewnego podobieństwa do tematu „anonimowego denara”. Stosowny fragment HA dotyczy początkowego etapu rządów Probusa (276–282) i problemu jego akceptacji w Rzymie przez senat. Cała wzmianka ma retoryczny wydźwięk, może cycerońską inspirację. Kreując w swej opowieści zdarzenie, dziejące się u progu rządów Probusa, dawny scriptor scenerię zebrania patres umieścił w świątyni Konkordii, od początku Cesarstwa miejscu o głębokim znaczeniu polityczno-dynastycznym. W opis aklamacji senatorskiej i mowę niejakiego Manliusa Statianusa, senatora primae sententiae, wplótł odniesienia do Konkordii, tu stojącej w szeregu z takimi mocarzami, jak Jowisz, Minerwa, Juno Regina, Wiktoria. Chwyt stylistyczny autora HA sprawił, że zastosowany przezeń epitet Konkordii (orbis Concordia) kładzie akcent na aspekt geo-polityczny i sugeruje, że sprawcza, a dobroczynna jej moc obejmuje swym zasięgiem cały świat (rzymski). To z kolei współgra z wyrażoną w innym miejscu generalną oceną Probusa – godnego władzy, dzielnego, sprawiedliwego obrońcy państwa: adsertor rei publicae.