dc.description.abstract | "Eksplicytacja w tłumaczeniu symultanicznym.
Analiza zachowań eksplicytacyjnych studentów tłumaczenia ustnego" Do niedawna uważano, że eksplicytacja, jako zjawisko często przybierające formę amplifikacji
tekstowej, występuje niezwykle rzadko w przekładzie symultanicznym, w którym ograniczenia
czasowe nie pozwalają na tego typu operacje tekstowe. Badania między innymi Shlesinger (1995)
dowiodły jednak, że eksplicytacja występuje w tłumaczeniu symultanicznym i choć uwarunkowana
w dużej mierze ograniczeniami medium, nie jest bynajmniej zjawiskiem marginalnym.
Celem niniejszej monografii jest analiza zjawiska eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym
studentów tłumaczenia ustnego. Trzy aspekty, na których skupia się autorka, to strategiczność
eksplicytacji, wpływ kierunku tłumaczenia na tego typu zmiany oraz zależność pomiędzy indywidualnym
stylem tłumaczenia a zachowaniem eksplicytacyjnym. Badanie ma charakter eksperymentalny.
Badany jest zarówno produkt przekładu (poprzez porównanie tekstów wyjściowych
z docelowymi), jak i sam proces tłumaczenia symultanicznego (poprzez analizę protokołów
retrospektywnych). Korpus pracy stanowią nagrania i transkrypcje 240 tekstów docelowych wykonanych
przez 120 tłumaczy – łącznie około 75 godzin nagrań.
Część pierwsza (rozdziały od pierwszego do trzeciego) stanowi wprowadzenie do części
empirycznej (drugiej). Rozdział pierwszy przedstawia aktualny stan badań nad eksplicytacją
w przekładzie. Eksplicytacja to jedno z najczęściej omawianych zagadnień we współczesnej
translatoryce. Jednak przyglądając się licznym opracowaniom i badaniom empirycznym, trudno
oprzeć się wrażeniu, że już samo jednoznaczne zdefiniowanie tego zjawiska nastręcza niemałych
trudności. Autorka omawia różne propozycje definicji eksplicytacji, zestawiając to pojęcie z pokrewnymi
terminami, takimi jak dodanie, amplifikacja czy nadtłumaczenie, oraz charakteryzując
pojęcia eksplicytności i implicytności leżące u podstaw eksplicytacji. Definicja przyjęta w niniejszej
monografii, oparta w dużej mierze na pracach Murtisari (2013, 2016) i Séguinot (1988), zakłada,
że eksplicytacja to transformacja polegająca na eksplicytnym wyrażeniu w tekście docelowym
tego, co implicytne w tekście wyjściowym, lub na bardziej eksplicytnym wyrażeniu tego, co już
eksplicytne w oryginale. Innymi słowy, eksplicytacja ma miejsce, jeśli treści implikowane czy też
presuponowane w tekście wyjściowym zostały wyrażone wprost w tekście docelowym lub jeśli
element tekstu wyjściowego został uwydatniony w tekście przekładu poprzez zastosowanie emfazy
bądź dobór środków leksykalnych. Innym istotnym czynnikiem definiującym eksplicytację
jest jej niezależność od różnic systemowych. Istnieje co prawda szereg prac, w których zmiany
uwarunkowane różnicami systemowymi są uważane za tak zwaną eksplicytację obligatoryjną,
większość współczesnych badaczy jest jednak zgodna, że za eksplicytację należy uznać jedynie te
zmiany, które są całkowicie niezależne od różnic systemowych, a nawet preferencji stylistycznych
danej pary języków. Zatem dowodem na istnienie eksplicytacji w tekście przekładu jest możliwość
wypracowania jego poprawnej, lecz mniej eksplicytnej wersji. W rozdziale drugim zostały omówione mechanizmy językowe, które służą eksplikowaniu
treści w tekście docelowym. Eksplicytacja może przyjmować formę amplifikacji tekstowej, a co
za tym idzie, pociągać za sobą wprowadzenie do tekstu docelowego dodatkowych elementów
leksykalnych lub syntaktycznych, lub formę konkretyzacji, która wiąże się nie z wprowadzeniem
dodatkowych elementów, a jedynie z uwydatnieniem istniejących poprzez dobór bardziej eksplicytnych
środków leksykalnych lub struktur syntaktycznych. Do pierwszej grupy należą: dodawanie
konektorów, zastępowanie zaimków osobowych powtórzeniami danych jednostek leksykalnych,
reiteracja, uzupełnianie konstrukcji eliptycznych, dodawanie przydawek i określników, dodawanie
wyrażeń asekuracyjnych (hedges), dodawanie wyrażeń porządkujących tekst, dodawanie nazw
własnych do nazw rodzajowych, dookreślanie znaczenia oraz rozwinięcie definicyjne; do drugiej:
zastępowanie nominalizacji konstrukcjami czasownikowymi (demetaforyzacja gramatyczna), demetaforyzacja
leksykalna lub zastępowanie metafor porównaniami, dookreślanie leksykalne, a także
zamiana nazwy rodzajowej na nazwę własną. Niniejsza klasyfikacja eksplicytacji pod względem
jej manifestacji w strukturze powierzchniowej tekstu została zastosowana w analizie przedstawionej
w rozdziałach empirycznych.
Rozdział trzeci przedstawia metodologię wykorzystaną w pracy oraz główne hipotezy i pytania
badawcze. Autorka opisuje także szczegółowo procedury zastosowane w badaniu eksperymentalnym
oraz charakteryzuje samą metodę retrospekcji w szerszym kontekście badań nad
procesem przekładu; podaje również informacje na temat uczestników eksperymentu oraz tekstów
stanowiących korpus badawczy. Znaczna część rozdziału została poświęcona modelowi teoretycznemu,
stanowiącemu podstawę analizy eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym. Analiza
została przeprowadzona z uwzględnieniem ograniczeń typowych dla tłumaczenia ustnego (The
Interpreting Constraints), użytych po raz pierwszy w badaniach nad spójnością tekstu tłumaczonego
symultanicznie przez Shlesinger (1995). Czynniki ograniczające proces tłumaczenia ustnego
obejmują: ograniczenie czasowe (The Time Constraint), ograniczenie związane z wymogiem
linearności wypowiedzi (The Linearity Constraint), ograniczenie wynikające z braku wspólnego
kontekstu komunikacyjnego (The (Un)shared Knowledge Constraint) oraz ograniczenie ze względu
na pojemność pamięci (The Memory Load Constraint). Model ograniczeń w przekładzie ustnym
(The Interpreting Constraints) zaproponowany przez Shlesinger został rozbudowany w niniejszej
monografii o założenia Teorii Przetwarzania Informacji, a w szczególności Modeli Wysiłkowych
oraz Modelu Grawitacyjnego Gile’a (1995). W poszerzonym modelu ograniczeń w przekładzie
ustnym uwzględniono także koncepcję domen tekstualności Hatima i Masona (1997).
Pierwszy z rozdziałów empirycznych (rozdział czwarty) prezentuje wyniki analizy dotyczącej
strategiczności eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym. Rezultaty badań świadczą o tym, że
strategiczne zastosowanie tego typu modyfikacji tekstowych jest stosunkowo rzadkie w przekładzie
symultanicznym, a co za tym idzie, niewielki odsetek przypadków eksplicytacji jest efektem świadomej
decyzji tłumacza. Większość tego typu zmian w strukturze powierzchniowej tekstu nie została
zwerbalizowana w protokołach retrospektywnych, a część tłumaczy przyznaje, że niektórych
eksplicytacji dokonali odruchowo, w sposób automatyczny. Analiza protokołów retrospektywnych
pokazuje również powody stosowania strategicznej, w pełni świadomej eksplicytacji. Jedną z motywacji
jest aspekt komunikacyjny, podkreślany w pracach wielu badaczy przekładu. Zgodnie z tym
założeniem, eksplicytacja bywa efektem troski tłumacza o odbiorców, którym chce on jak najlepiej
przybliżyć treść komunikatu. Zastosowanie eksplicytacji wiąże się także ze zmniejszeniem wysiłku
wkładanego w przetwarzanie informacji, przez co łatwiej odczytać komunikat. Wiele komentarzy
retrospektywnych jednoznacznie wskazuje na świadome dążenie tłumacza do podniesienia walorów
komunikacyjnych tekstu docelowego. Jednak przeważającą motywacją są same ograniczenia
przekładu symultanicznego. Wydawać by się mogło, że ograniczenia te nie pozwalają tłumaczowi
na eksplikowanie treści w tekście docelowym. Wyniki badań wskazują jednak, że w wielu przypadkach
zastosowanie bardziej eksplicytnych form jest spowodowane właśnie ograniczeniami. W rozdziale piątym przedstawiono wyniki analizy wpływu kierunkowości na zachowania
eksplicytacyjne tłumaczy. Tłumaczenie na język B jest powszechnie uważane za trudniejsze i wiąże
się z większym wysiłkiem kognitywnym. Z tego też powodu kierunek ten charakteryzuje się większą
częstotliwością eksplicytacji. Tłumacze częściej uzasadniają tego typu zmiany ograniczeniami,
a jako powód podają konieczność kompensacji pominiętych segmentów tekstu, wypełnienia pauz
spowodowanych koniecznością wydłużenia EVS-u, problemy z doborem leksykalnym oraz inne
tym podobne. Interesujące wyniki dało porównanie tekstów docelowych i protokołów retrospektywnych
z ankietą. W wielu przypadkach widać wyraźny brak korelacji pomiędzy realnym
zachowaniem eksplicytacyjnym danej osoby a deklarowanymi przez nią w ankiecie preferencjami.
Dowodzi to, że większość przypadków eksplicytacji w tłumaczeniu symultanicznym nie wynika
ze świadomej decyzji tłumacza.
Ostatni z rozdziałów analitycznych (rozdział szósty) dotyczy zależności pomiędzy indywidualnym
stylem tłumaczenia a użyciem eksplicytacji. Autorka wyodrębnia dziewięć stylów eksplicytacyjnych,
biorąc pod uwagę kryteria częstotliwości występowania oraz konsekwencji użycia
tej transformacji tekstowej. Wiele tłumaczeń tego samego tekstu wyjściowego (każdy z 6 tekstów
został przetłumaczony przez 40 tłumaczy) pozwoliło także na analizę zbieżności zachowań eksplicytacyjnych.
Analiza wykazała bardzo niski poziom zbieżności, co świadczy o tym, że eksplicytacja
jest zachowaniem bardzo indywidualnym, nie tylko zależnym od elementów stałych, takich jak
ogólny styl tłumaczenia i preferowanie co do stosowania określonych strategii ratunkowych, lecz
także uwarunkowanym sposobem przetworzenia poprzednich segmentów tekstu w danej sytuacji. | pl_PL |