Predislovie

Abstract

Zbiór Współczesne żargony i ich opis jest kontynuacją serii publikacji językoznawczych, które w zamyśle autorów będą ukazywać się pod wspólnym tytułem Лексикана подстандарта (Tom pierwszy: Проблемы описания разговорной речи ukazał się w 2007 roku). Wprawdzie zainteresowanie żargonami w chwili obecnej jest dość duże, jednakże ich analizą i opisem zajmują się tylko nieliczni badacze języka. Wąski jest także krąg autorów, których prace znalazły się w prezentowanym tomie. Są to, z jednej strony, młodzi badacze, którzy tą problematyką zainteresowali się stosunkowo niedawno, z drugiej zaś — naukowcy, którzy już od dłuższego czasu prowadzą badania w tym zakresie. Prace nad żargonami zostały zapoczątkowane w Zakładzie Języka Rosyjskiego (kierowanym przez prof. dr. hab. Piotra Czerwińskiego) Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego już w 1992 roku, jednakże ich rozwój nastąpił po 1996 roku. Badania prowadzone były we współpracy z uczonymi z Naukowo‑Badawczego Centrum Psycholingwistyki NICOMANT (Jerozolima, Izrael) oraz uniwersytetów w Erfurcie (Niemcy) i Granadzie (Hiszpania). Miały one charakter wieloaspektowy i dotyczyły następujących zagadnień szczegółowych: 1. Analiza i opis słownictwa żargonowego. 2. Gromadzenie leksyki żargonowej (głównie rosyjskiej), prezentującej różne fragmenty językowego obrazu świata rozmaitych środowisk marginesu społecznego. 3. Analiza porównawcza polskiego i rosyjskiego żargonu, zakładająca uwzględnienie materiału językowego subkultur innych narodowości (np. żargony języka hiszpańskiego). 4. Opis procesów przenikania leksyki żargonowej do innych sfer współczesnego języka, w tym również do tych, które nie graniczą z żargonem. W pracach nad pierwszym z tych zagadnień aktywnie uczestniczyli doktoranci i magistranci prof. dr. hab. P. Czerwińskiego i dr hab. A. Zych. Wśród nich byli także autorzy prac zamieszczonych w niniejszej publikacji — dr M. Akartel, dr T. Kwiatkowska, mgr M. Bąk, mgr E. Kapela, mgr M. Walczak i inni. Do udziału w projekcie zapraszeni byli również doktoranci z Rosji: A. Magdesjan (Moskwa) i N. Romanienko (Rostów nad Donem). Druga grupa zagadnień — stanowiąca niejako podstawę i punkt wyjścia do dalszych badań — opracowana została we współpracy z naukowcami z Naukowo‑Badawczego Centrum Psycholingwistyki NICOMANT w Izraelu. Wspólne badania prowadzone są już od 15 lat, a ich wyniki prezentowane były w wielu publikacjach, które ukazały się w kilku krajach europejskich. Osobami odpowiedzialnymi za tę część prac są M. Nadel‑Czerwińska i A. Tchervinsky. Wśród badaczy, których prace zamieszczone zostały w niniejszym tomie znajdują się również: prof. dr hab. V. Luchyk, przez kilka lat związany z Instytutem Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Śląskiego, oraz dr K. Dembska z Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, znawczyni leksyki podstandardów językowych. Niniejsze opracowanie poświęcone jest przede wszystkim problemom opisu dwóch polskich i rosyjskich żargonów — żargonu młodzieżowego i żargonu przestępczego, który w rosyjskiej tradycji lingwistycznej nazywany jest również żargonem więzienno‑obozowym. Żargony te często przeplatają się i krzyżują. W skład obu wchodzi słownictwo narkomanów, które ani w Rosji, ani w Polsce nie doczekało się jeszcze pełnego opisu lingwistycznego. Należy odnotować, że poza kręgiem zainteresowań językoznawców znajdują się żargony niektórych grup zawodowych, m.in. żargon partyjny (typowa część składowa języka społeczeństwa totalitarnego), specyficzny ze względu na warstwę leksykalną i użycie słownictwa żargon wojskowy, leksykon polityczny, żargon środowiska dziennikarskiego i artystycznego, żargon pracowników medycznych, muzyków itp. Najczęściej wcale się ich nie wyróżnia i nie uwzględnia w zbiorczych opracowaniach leksykograficznych. Do żargonu „grup zawodowych” należałoby zaliczyć — na równi z żargonem kryminalnych grup przestępczych, pozostającym w ścisłym związku między innymi z żargonem więzienno‑obozowym oraz z żargonem przedstawicieli szarej strefy ekonomicznej (podziemia biznesowego i czarnego rynku) — żargon prostytutek i sutenerów, homoseksualistów oraz dealerów narkotykowych. W leksykonie tego ostatniego żargonu odnajdujemy słownictwo typowe dla dwóch innych, pośrednich żargonów — żargonu narkomanów (odbiorców) i czarnego rynku (dostawców). Zjawiska te nie doczekały się jeszcze opisu lingwistycznego, socjologicznego i psychologicznego. Specyfika materiału leksykalnego uwarunkowała dobór tematów i problematyki badawczej niniejszej publikacji. Prezentowany tom nie jest wprawdzie zbiorowym opracowaniem monograficznym sensu stricto, jednakże w toku jego realizacji starano się uwzględniać cechy charakterystyczne dla tego gatunku. Miało to swój wpływ na podział zawartego w tomie materiału i kompozycję całości. Opracowanie składa się z czterech części zatytułowanych: Rozdział 1: Próba definicji języków podstandardu; Rozdział 2: Świat przedmiotowo‑pojęciowy podstandardu; Rozdział 3: Leksyka podstandardu a subkulturowy system wartości; Rozdział 4: Problemy słownikowego opisu leksyki nienormatywnej. Taki układ daje możliwość zaprezentowania różnych podejść badawczych do tak niejednorodnego materiału, jakim jest słownictwo żargonowe. W skład pierwszego rozdziału Próba definicji języków podstandardu wchodzą dwa opracowania teoretyczne mające charakter wprowadzający i porządkujący. W artykule Żargony i slang a znaczenie leksykalne wyrazu P. Czerwiński podejmuje próbę odróżnienia slangu od żargonu. Autor uznaje je za samodzielne systemy językowe, które nazywa językami podstandardu i rozpatruje jako specyficznie zorganizowaną formę mowy. Jego zdaniem w celu wykazania różnic między omawianymi „językami” niezbędne jest dokładne zbadanie mechanizmów nominacji. Drugi artykuł: Rosyjski i polski żargon przestępczy: właściwości leksykalno‑semantyczne i różnice konceptualne poświęcony jest analizie rosyjskiego i polskiego żargonu przestępczego. Według autorek (M. Nadel‑Czerwińska i A. Chervinsky) żargony te cechuje pewne podobieństwo i duża zbieżność zjawisk językowych. Różnice w funkcjonowaniu żargonizmów w języku polskim i rosyjskim można zaobserwować jedynie dzięki konfrontacji rosyjskiego i polskiego materiału językowego. Na rozdział drugi, zatytułowany Świat przedmiotowo‑pojęciowy podstandardu, składają się publikacje poświęcone opisowi tych zjawisk językowych, które są charakterystyczne także dla współczesnego języka potocznego w jego ustnej i pisemnej formie. W artykule Zjawisko wtórnej nominacji w żargonie (na przykładzie polskich i rosyjskich nazw lokomotyw w żargonie pracowników kolei) M. Walczak rozpatruje zjawisko wtórnej nominacji nazw lokomotyw i wagonów, funkcjonujących w żargonie pracowników kolei. Jednostki te w języku ogólnym wchodzą w skład następujących grup leksykalno‑semantycznych: „nazwy zwierząt”, „imiona własne”, „nazwy narodowości”, „nazwy przedmiotów”. Autor dochodzi do wniosku, że w procesie tym ogromną rolę odgrywa metafora, o czym świadczy największa frekwencja leksemów motywowanych wtórnie poprzez skojarzenia i porównanie. Z kolei E. Kapela w artykule Język młodzieży w prasie (na materiale polskich i rosyjskich czasopism młodzieżowych) zajmuje się specyfiką slangu młodzieżowego w polskich i rosyjskich czasopismach, adresowanych do odbiorców poniżej 30. roku życia, omawia jego rolę i funkcje w tekstach publicystycznych oraz podobieństwio funkcjonowania leksyki slangowej i potocznej. W artykule Współczesne pojęcie partnerstwa i jego werbalizacja w języku młodzieży (A. Magdesjan, M. Nadel‑Czerwińska, N. Romanenko) zaprezentowany został zgromadzony przez autorki materiał do słownika współczesnego żargonu młodzieżowego, obrazujący system stosunków partnerskich w Rosji w środowisku ludzi w wieku 22—30 lat z wykształceniem średnim, technicznym średnim i niepełnym wyższym. Jest to słownictwo charakterystyczne przede wszystkim dla osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach i fabrykach, z zasady nieuwzględniane w słownikach żargonów. Rozdział trzeci obejmuje publikacje, których autorzy prezentują często odmienne podejścia badawcze i z różnych pozycji analizują tę warstwę słownictwa żargonowego, która została już odnotowana przez słowniki. Omawiają m.in. takie zjawiska, jak synonimia w żargonie oraz zwracają uwagę na różnorodne możliwości opracowywania, klasyfikacji i opisu zasobów słownikowych. Tę część opracowania otwiera artykuł Obscenizmy z indoeropejskimi podstawami w języku ukraińskim na tle ogólnosłowiańskim, w którym autor (V. Luchyk) analizuje najstarsze nazwy męskich i żeńskich organów płciowych, zaliczanych obecnie do słownictwa żargonowego środowisk marginesu społecznego, omawia ich budowę i funkcjonowanie we współczesnym języku rosyjskim i ukraińskim. W kolejnym artykule zatytułowanym System wartości i oceny na materiale odzieży i jedzenia w rosyjskim i polskim żargonie przestępczym autorki (M. Bąk, T. Kwiatkowska) poddały analizie należący do żargonu środowisk kryminalnych materiał leksykalny dwóch dużych grup tematycznych, które odzwierciedlają podstawowe potrzeby człowieka, takie jak jedzenie i odzież. Wysunęły tezę, że żargon przestępczy odzwierciedla system wartości i ocen jego użytkowników. Artykuł M. Akartela Kobieta na poziomie marginesu społecznego (na materiale rosyjskich i polskich żargonizmów) poświęcony jest żargonizmom nazywającym kobietę z punktu widzenia roli, jaką pełni w społeczeństwie (matka, żona, kochanka, pracownica itd.). Autor podejmuje próbę określenia zarówno podobieństw, jak i różnic w semantyce i składzie wyłonionych grup tematycznych, należących do polskiego i rosyjskiego żargonu środowisk marginesu społecznego. K. Dembska w artykule Rola gry językowej w tworzeniu określeń prostytutek i kobiet lekkich obyczajów (na materiale współczesnego języka rosyjskiego) omawia rosyjskie nazwy prostytutek i kobiet lekkich obyczajów, powstające najczęściej jako efekt gry językowej. Zwraca również uwagę na różnorodność stylistyczną i emocjonalną analizowanych nazw. W pierwszej, teoretycznej części rozdziału czwartego, który jest zatytułowany Problemy słownikowego opisu leksyki nienormatywnej, omówione zostały różne sposoby opisu zasobu leksykalnego żargonów oraz zasady budowy słowników. Część druga z kolei ma charakter ilustracyjny i zawiera opis jednostek leksykalnych, wchodzących w skład Słownika leksemów charakteryzujących człowieka w rosyjskim żargonie przestępczym. Bez względu na to, czy leksemy te tworzone są od imion własnych, nazw narodowości (etnonimy), czy też ich powstanie jest efektem innych zabiegów słowotwórczych, w procesie mówienia pełnią one analogiczną funkcję. Pierwsze z zagadnień omawiane jest w artykule A. Tchervinsky i M. Nadel‑Czerwińskiej O koncepcji słowników leksyki żargonowej jako słowników nowego typu, drugie natomiast w pracy „Bezkres zony” i bezwzględna hierarchia nazw w żargonie (Materiał słownikowy) autorstwa A. Tchervinsky. W obu opracowaniach zawarte są wnioski wypływające z prowadzonych wspólnie ze stroną izraelską prac nad żargonami rosyjskimi. Tom adresowany jest przede wszystkim do językoznawców — rusycystów, polonistów i slawistów oraz do wykładowców i studentów zajmujących się tą problematyką. Opracowanie może także zainteresować osoby prowadzące badania nad mową potoczną w jej relacji do normy językowej. Ponieważ obiektem badań jest leksyka środowisk marginesu społecznego (środowisko kryminalistów, narkomanów, trudnej młodzieży), zaprezentowane w zbiorze prace mogą wzbudzić zainteresowanie nie tylko filologów, ale również przedstawicieli innych dziedzin — prawników, lekarzy, psychologów, kulturoznawców, socjologów, pedagogów oraz osób, które pracują w placówkach opiekuńczo‑wychowawczych i zajmują się resocjalizacją.