Tahar Ben Jelloun : hybridite et strategies de dialogue dans la prose publiee apres l'an 2000

Abstract

Celem prezentowanej monografii jest ukazanie ewolucji tematycznej i stylistycznej twórczości Tahara Ben Jellouna ze szczególnym uwzględnieniem związków najnowszych utworów z wcześniejszymi dziełami pisarza (intertekstualność wewnętrzna). Punktem wyjścia przeprowadzonych analiz jest zjawisko hybrydyczności w teoriach intertekstualnych, w teorii gatunków, w pragmatyce literatury oraz w studiach kulturowych. Pierwsza część pracy stanowi systematyczną próbę zdefiniowania hybrydyczności na podstawie badań Michaiła Bachtina, w świetle studiów postkolonialnych (Homi Bhabha, Edward W. Said) oraz epistemologii literatury Maghrebu omówionej przez Alfonsa de Toro. Te odniesienia dowodzą, że hybrydyczność jest zjawiskiem znamiennym dla Afryki Północnej, wyrażającym się w trzech aspektach cechujących jej kulturę i literaturę : różnorodności językowej, interkulturowości i złożonych konstrukcjach tożsamościowych. Przedstawiając bogactwo, zmienność i wielojęzyczność kultury Maghrebu, przywołano rozważania Jorge Luisa Borgesa, Abdelkébira Khatibiego, Maleka Chebela, jak również Tahara Ben Jellouna. Podążając za tezami tych pisarzy, odnaleziono hybrydyczny i dynamiczny model kultury arabskiej w Księdze tysiąca i jednej nocy. To właśnie baśń orientalna staje się motywem przewodnim badań zawartych w części drugiej. Przedmiotem refleksji są tutaj powieści i krótkie formy narracyjne Ben Jellouna, w których ujawnia się hybrydyczność gatunkowa, polegająca na przeplataniu strategii powieściowych z zabiegami typowymi dla ustnej opowieści orientalnej. Dzięki wykorzystaniu elementów narracji ustnej tworzy się w powieściach z początku XXI wieku — Partir (‘Wyjechać’), Au pays (‘W kraju’), Cette aveuglante absence de lumière (To oślepiające nieobecne światło.Tłum. M. Szczurek. Kraków, Karakter, 2008) — przestrzeń dialogu między konwencjami gatunkowymi. Elementy baśniowe służą do wyrażenia systemu wartości tekstu i otwierają z pozoru realistyczną prozę na interdyscyplinarny dialog z malarstwem, kinem i teatrem. Z punktu widzenia pragmatyki tekstu baśniowość jest rodzajem komentarza opowiadanej historii, pełniąc zarazem funkcję argumentacyjną i perswazyjną. Paradoksalnie okazuje się tu skuteczną strategią, aby podjąć bardzo aktualną problematykę społeczną związaną z takimi zjawiskami, jak: imigracja zarobkowa i akulturacja, imigracja nielegalna, zniewolenie w sytuacji dyktatury politycznej. Co istotne w kontekście interkulturowości, dialog powieści i baśni może być odczytany jako metafora sytuacji Marokańczyków, odczuwających fascynację światem Zachodu, ale również zagubionych, rozczarowanych i osamotnionych (Partir, Au pays). Oprócz opisu relacji tzw. intertekstualności wewnętrznej, część ta zawiera również analizę porównawczą wskazującą na podobieństwa estetyczne i treściowe pomiędzy wspomnianymi powieściami i opowiadaniami przeznaczonymi dla młodych czytelników : Rachid, l’enfant de la télé (‘Rachid, dziecko telewizji’), L’École perdue (‘Utracona szkoła’). Druga część monografii skupia się również na intertekstualnej analizie zbioru nowel z 2003 roku Amours sorcières (‘Zaczarowane miłości’), które aktualizują problematykę Księgi tysiąca i jednej nocy i podejmują niektóre wątki obecne w tomie Le premier amour est toujours le dernier (‘Pierwsza miłość jest zawsze ostatnią’) z 1995 roku. Na podstawie wnikliwej lektury baśni orientalnych dokonanej przez Maleka Chebela wykazano, że przez aktualizację wielu tropów z Księgi tysiąca i jednej nocy Tahar Ben Jelloun tworzy złożony, satyryczny obraz społeczeństwa marokańskiego, rozdartego pomiędzy tradycją i nowoczesnością. W tym celu porusza tematykę miłosną, będącą osnową narracji Szeherezady, i przedstawia w sposób ironiczny tradycyjny wizerunek relacji damsko- -męskich w świecie arabskim. Z przeprowadzonej analizy wynika, że obserwacja marokańskiej codzienności przeplata się w Amours sorcières z dążeniem do wiernego odtworzenia fascynującej, zmysłowej atmosfery opowieści wschodniej. Przedmiotem badań jest również interesująca relacja pomiędzy gatunkiem baśni orientalnej i europejską nowelą, do której autor wyraźnie nawiązuje na poziomie organizacji zbioru i kompozycji poszczególnych utworów. Zetknięcie tych paradygmatów gatunkowych daje bardzo ciekawy rezultat w postaci konfrontacji dwóch typów kreowania świata przedstawionego : fantastycznego (w ujęciu Tzvetana Todorova) i baśniowego (merveilleux oriental : cudowność wschodnia). Za pomocą tej strategii autor wyraża swoisty ironiczny dystans wobec przedstawianych problemów i akcentuje wieloznaczny wymiar opowiadanych historii. Trzecia część monografii omawia twórczość autobiograficzną Tahara Ben Jellouna. Dowiedziono w niej, że utwory inspirowane biografią autora zbliżają się do paradygmatu autobiografii postmodernistycznej (zdefiniowanej przez Alfonsa de Toro). Hybrydyczna tożsamość podmiotu autobiograficznego, obecna już w utworze L’Écrivain public (‘Pisarz publiczny’) z 1983 roku i konsekwentnie powracająca w powieściach z XXI wieku, opisana jest w odniesieniu do Lacanowskiej koncepcji lustra i teorii m.in. Philippe’a Gaspariniego, Vincenta Colonny, Jerzego Lisa dotyczących strategii autobiograficznych, autofikcyjnych i transpersonalnych. Następnie ukazano utwór Sur ma Mère (O mojej matce. Tłum. J. Kozłowska. Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa, 2010) z punktu widzenia gatunkowego (powieść, autobiografia, autofikcja) i intertekstualnego. Przedmiotem refleksji są dychotomiczne i dialogiczne relacje między postaciami, które ilustrują związki między tradycją i nowoczesnością. Motywy autobiograficzne, obecne zarówno w tej powieści, jak i w tekstach wcześniejszych, np. Harrouda (‘Harrouda’), L’Écrivain public, Jour de silence à Tanger (‘Dzień ciszy w Tangerze’), oraz różnice w sposobie przedstawienia postaci ojca i matki w tychże utworach odczytane są w kontekście ewolucji stosunku pisarza do rodzimej kultury i własnej francusko-arabskiej tożsamości. Problematyka tożsamościowa znajduje rozwinięcie w autobiograficznych powieściach Le Dernier ami (‘Ostatni przyjaciel’) i Le Bonheur conjugal (‘Szczęście małżeńskie’), podlegając tu swoistej grze. Opiera się ona na strategiach eksterioryzacji „ja” i zatarciu granicy między kategoriami „ja” i „Inny”. W konsekwencji podmiot autobiograficzny staje się w prozie Tahara Ben Jellouna kategorią transpersonalną, wewnętrznie rozdartą, tożsamościowo rozproszoną i otwartą na doświadczenie inności. Ostatnim tematem trzeciej części rozprawy są teksty, w których Tahar Ben Jelloun łączy konwencje eseju, powieści i autobiografii, prowadząc dialog z innymi pisarzami i artystami (Jean Genet, Alberto Giacometti, Eugène Delacroix, Henri Matisse, Paul Klee, Claudio Bravo, Samuel Beckett). Utwory te, jednocześnie autotematyczne i intertekstualne, wskazują na znaczenie relacji między literaturą a innymi dziedzinami sztuki w interkulturowej estetyce autora Harroudy. Pozwalają zrozumieć koncepcję twórczości, która, według Ben Jellouna, polega na spotkaniu z drugim artystą, doświadczeniu bliskości i wspólnoty odczuwania pomimo różnic w obrębie kodów kulturowych i środków artystycznego wyrazu. Tworzenie jest dla pisarza dialogiem, w którym odkrywanie podobieństw z innymi artystami stanowi źródło twórczej radości i satysfakcji. Przeprowadzone analizy dowodzą, że hybrydyczny wymiar prozy Tahara Ben Jellouna zasadza się na swobodnym przemieszaniu gatunków i konwencji literackich oraz na czerpaniu inspiracji z dwóch tradycji literackich. Polifoniczna forma literacka, w której harmonijnie współbrzmią realizm, fantastyka i baśniowość, ukazuje złożoną problematykę tożsamościową postaci znajdujących się w sytuacji interkulturowej. „Ja transpersonalne” odnajduje swą hybrydyczną tożsamość w dialogu z „Innym” i werbalizuje ją w różnorodnej estetycznie wypowiedzi, usytuowanej na styku dokumentu, autofikcji, autobiografii i biografii. Częściowo autobiograficzny podmiot niejako odkrywa siebie, aby zatracić się w „Innym” (przez doświadczenie „transartystyczne”). Równocześnie „ja” stanowi pewne continuum : dzięki licznym nawiązaniom do wcześniejszych utworów ukazane jest w ciągłym procesie autokreacji. Twórczość Tahara Ben Jellouna, konsekwentnie podejmująca problematykę społeczną i tożsamościową, jawi się zatem jako spójna tematycznie, ale różnorodna estetycznie. Stale inspirowana aktualnymi tendencjami, charakterystycznymi zarówno dla literatury wyrażonej w języku francuskim i publikowanej we Francji, jak i dla frankofońskiego Maghrebu literackiego, znacząco je współtworzy, swobodnie przekraczając granice polityczne, kulturowe, estetyczne czy tożsamościowe.