Abstrakt: | Po wielu miesiącach przygotowań, gdy front wschodni zaczął zbliżać się do
granic Polski, pod koniec 1944 roku powołano instytucję, której zadaniem
było szybkie i sprawne przeprowadzenie akcji przesiedleń ludności na wielką
skalę, zarówno w kraju jak i spoza granic Polski.
Dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7
października 1944 roku został powołany Państwowy Urząd Repatriacyjny.
Dekret wszedł w życie z dniem 12 października 1944 roku. Podstawowym
celem PUR miało być przeprowadzenie repatriacji ludności, która wskutek
zmiany granic pragnęłaby repatriować się z ziem utraconych na tzw. ziemie
odzyskane lub powrócić z wojennej tułaczki do kraju.
Rozprawa doktorska pt. „Działalność osadnicza Państwowego Urzędu
Repatriacyjnego w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1951”
składa się z 4 rozdziałów. Przedstawiona została działalność oddziału
wojewódzkiego PUR w Katowicach, obejmującego zasięgiem działalności
teren wymienionego województwa.
Praca oparta została głównie na źródłach archiwalnych. Opracowania w
tym temacie są niepełne, najczęściej powstały kilkadziesiąt lat temu, nie
wyczerpując w pełni zagadnień, lecz stanowią cenny materiał dla tej
rozprawy. Szczególnie prace Franciszka Serafina - „Osadnictwo miejskie i
wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1948” oraz
Stefana Banasiaka „Działalność osadnicza PUR na ziemiach odzyskanych w
latach 1945-1947”.
Materiały archiwalne, będące głównym źródłem tej pracy, znajdują się w
większości w Archiwach Państwowych w Katowicach i w Opolu.
Wykorzystano w mniejszym stopniu również zbiory Archiwum Akt Nowych w
Warszawie oraz Archiwum Państwowego w Łodzi. Pomocne w przygotowaniu
pracy były także źródła prasowe, szczególnie prasa codzienna oraz biuletyny
PUR. Zasoby wymienionych archiwów w zakresie wykorzystywanym w
niniejszej pracy są zinwentaryzowane i w całości udostępnione historykom.
W rozdziale I zatytułowanym „Powołanie Państwowego Urzędu
Repatriacyjnego” przedstawiono genezę, okoliczności oraz panujące w
chwili powstania tej instytucji warunki polityczne. Przedstawiono także
przygotowania rządu londyńskiego do powojennych przesiedleń a następnie -
po przejęciu inicjatywy w tym zakresie - przez krajowy ośrodek władzy
politycznej w 1944 roku. Zagadnienie powojennej repatriacji ludności
przedstawiono w listopadzie 1943 r. na I Sesji Rady UNRRA w Atlantic City -
tam rozpoczął się pierwszy etap przygotowań do kontrolowanej,
zorganizowanej, akcji przesiedleńczej, która miała zapobiec poważnym
zakłóceniom w odbudowie powojennego ładu w Europie. Zakładano, że akcja
UNRRA miała objąć m.in. repatriację obywateli polskich przebywających na
terytorium państw Osi lub okupowanych przez nieprzyjaciela, znajdujących
się na terytorium ZSRR, o ile ich repatriacja będzie uznana za pilną, oraz
repatriację z Polski obywateli innych państw1.
Na przełomie lat 1943/1944 i w roku 1944 polskie plany repatriacyjne
zostały uzupełnione i skonkretyzowane. „Tezy w sprawie repatriacji”
sporządzone przez londyńskie Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w
październiku 1943r. określiły zakres repatriacji, organizację władz
repatriacyjnych, technikę przeprowadzenia repatriacji oraz precyzowały
końcowe postanowienia wykonawcze2. Tezy te zostały nieco zmienione na
początku 1944r. w myśl uchwały tzw. Komisji 6 Miesięcy, powołanej 9 marca
1944r. w celu opracowania wytycznych gospodarczych na pierwszy okres po
usunięciu okupanta z kraju. Istotną zmianą było powierzenie Generalnemu
Komisarzowi do Spraw Repatriacji wszystkich czynności związanych z
procesem repatriacji, od wstępnych przygotowań aż do osiedlenia.
Stanowisko Rządu emigracyjnego nie uległo zmianie, pomimo, iż od
22.07.1944r. realną władzę na znacznej części polskiego terytorium sprawował już proradziecki Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.
Nieporozumienia na tle politycznym zaciążyły ujemnie na przebiegu
przyszłych procesów repatriacyjnych. Nastąpił nieuchronny konflikt
pomiędzy pracami przygotowawczymi rządu londyńskiego a pośpiesznie
wprowadzaną w życie praktyką PKWN, wdrażaną przez nowy układ sił
politycznych wspieranych „autorytetem” Armii Czerwonej. Sprawiło to, że
kilkuletni wysiłek w zakresie planowania akcji repatriacyjnej ludności
polskiej nie znalazł odzwierciedlenia w konkretnych działaniach. Mówiąc o
tym należy jednak pamiętać, że wielką zasługą rządu londyńskiego było,
podjęte podczas II Sesji Rady UNRRA w Montrealu we wrześniu 1944 r.,
stanowcze stwierdzenie, że pomocą powinni być objęci wszyscy obywatele
polscy, także ci z obszarów ZSRR – czyli nie tylko zesłańcy z Syberii czy
Kazachstanu ale i ci z Kresów – polskich Ziem Utraconych, posiadający w
większości obywatelstwo sowieckie, siłą narzucane tej ludności narodowości
polskiej po wrześniu 1939r.
W tym rozdziale krótko omówiono również koncepcje PPR-u na temat
powojennej rekonstrukcji terytorium Polski. Wielką wagę przywiązywano do
szybkiego i sprawnego zasiedlenia ziem odzyskanych do poziomu
przeciętnego zaludnienia środkowoeuropejskiego. Miało to stanowić
argument wobec wielkich mocarstw za pozostawieniem tych terenów w
granicach państwa polskiego. Należało udowodnić, że Polska jest w stanie
zabezpieczyć i uruchomić życie gospodarcze, nadać przejmowanym terenom
polski charakter i uczynić je integralną częścią całego państwa.
W dalszej części rozdziału przedstawiam przyczyny i okoliczności
powstania Ministerstwa Ziem Odzyskanych. Spory i kontrowersje
towarzyszące jego powołaniu trwały od marca do listopada 1945 roku.
Ministerstwo powołano na czas przejściowy, dla wypełnienia zadań, jakie
rząd i naród miał do wypełnienia na ziemiach odzyskanych, odgrywając
doniosłą, kierowniczą rolę w wypełnianiu zadań przez PUR.
W rozdziale I przedstawiono współpracujące z PUR Urzędy do Spraw
Repatriacji Obywateli Polskich z ZSRR oraz z Zachodu. Współpraca z nimi
oznaczała dla PUR usprawnienie akcji przygotowania i przeprowadzenia
repatriacji.
Niezbędnym elementem tegoż rozdziału jest przedstawiony zarys planów
repatriacyjno-osiedleńczych zainicjowanych przez dr R. Buławskiego oraz S.
Pietkiewicza - skonkretyzowanych na I Sesji Rady Naukowej dla Zagadnień
Ziem Odzyskanych w Krakowie w dniu 30 lipca 1945 roku. Założenia tego
planu dotyczyły przesiedlenia ludności rolniczej. Koncepcja, którą
opracowano i wdrożono stała się jednak ważnym elementem akcji osadniczej
prowadzonej przez PUR.
Akcja repatriacyjna wymusiła również konieczność uporządkowania
terminologii poszczególnych grup migrującej ludności. Każda z tych grup
posiadała swoje tradycje historyczne i polityczne, prezentowała określony
poziom cywilizacyjny, obyczaje i aspiracje ukształtowane według
regionalnego modelu kulturowego. Przedstawiono więc krótkie
charakterystyki poszczególnych grup przesiedleńców, repatriantów,
reemigrantów oraz autochtonów.
W rozdziale II, „Organizacja oddziału wojewódzkiego PUR w Katowicach”
przedstawiono podział administracyjny Śląska po zakończeniu działań
wojennych. Początkowo województwo śląskie ograniczone było do granic z 31
sierpnia 1939 roku. W marcu 1945 roku przyłączono do województwa
śląskiego powiaty będziński, zawierciański oraz miasto Sosnowiec, niedługo
później Śląsk Opolski. W wyniku rozwoju terytorialnego województwo
nazwano śląsko-dąbrowskim a zasięg pracy katowickiego oddziału PUR objął
całe województwo. Następnie omówiono proces powstawania oddziału
wojewódzkiego PUR w Katowicach, który powołany został decyzją Zarządu
Centralnego PUR z dniem 6 lutego 1945r. Grupę organizacyjną stanowiła,
zmontowana w Krakowie, 11 osobowa ekipa pod kierownictwem p.o.
dyrektora Erwina Makowskiego.
Kolejnym zagadnieniem, które w tym rozdziale omówiono, było
przygotowanie oddziału do realizacji stojących przed nim zadań. W tym celu
dyr. Erwin Makowski podjął energiczne kroki w celu ustalenia tzw.
chłonności osadniczej województwa. Już 27 lutego 1945r. WO PUR rozesłał,
poprzez Urząd Wojewódzki, okólnik do wszystkich starostów oraz
prezydentów miast wydzielonych województwa. Poważnym utrudnieniem były
toczące się jeszcze na Górnym Śląsku działania wojenne (Pszczyna, Rybnik)
oraz fakt, iż znaczna część terenów województwa znajdowała się na terenie
przyfrontowym, a tam władza należała do radzieckich komendantur
wojennych. Pomimo tych trudności, już 4 marca 1945r., Erwin Makowski
potrafił określić zdolności osadnicze na obszarze działania katowickiego
oddziału PUR, co omówiono w kolejnym podrozdziale.
Kolejnym zagadnieniem poruszonym w pracy, jest omówienie współpracy
pomiędzy WO PUR a wojewodą Aleksandrem Zawadzkim i Wojewódzką Radą
Narodową. Problem istotny, ponieważ to właśnie z województwa napływała
duża liczba opinii o pracy PUR, zarówno pozytywnych jak i negatywnych.
Ponadto ukazano wpływ wojewody Aleksandra Zawadzkiego na działalność
katowickiego oddziału PUR, co wynikało m.in. z jego wystąpień, głównie na
forum WRN.
W rozdziale II przedstawiono również strukturę organizacyjną WO PUR
oraz jej ewolucję na przestrzeni lat 1945-1951. Poważnym utrudnieniem a
może zaletą ułatwiającą liczne jej reorganizacje był brak statutu PUR.
Kierowana wyłącznie za pomocą okólników, zarządzeń i instrukcji ZC PUR
oraz Ministerstwa Ziem Odzyskanych instytucja działała, w zgodnej opinii,
sprawnie pod względem organizacyjnym. Niejako uzupełnieniem tego
rozdziału jest omówienie pracy personelu PUR. Począwszy od osób
kierujących oddziałem wojewódzkim po oddziały powiatowe. Oprócz osób
odgrywających istotną rolę w kierowaniu PUR przedstawiono pokrótce dane
statystyczne o zatrudnieniu pracowników na przestrzeni lat 1945-1951 oraz
strukturę zatrudnienia w poszczególnych latach i oddziałach. Uzupełniono
dane statystyczne o krótką, obiektywną charakterystykę osób pracujących w
PUR – opierając się wyłącznie na materiałach archiwalnych. Na zakończenie
rozdziału II przedstawiono opis instytucji, urzędów, komisji czy osób
współpracujących w zakresie akcji osadniczej czy też prowadzących -
niezależny od PUR - udział w akcji osadniczej na terenie województwa
śląsko-dąbrowskiego. Są to zagadnienia o tyle istotne, że często PUR skarżył
się na złą współpracę z wyżej wymienionymi instytucjami. Przyznać trzeba,
że szczególnie w 1945, problemy te były mocno nagłośnione. Często prasa
wręcz pisała, że PUR pozostawiono samemu sobie. Jednak, gdy spojrzymy w
materiały archiwalne, widać wyraźnie, że wzmiankowane urzędy czy komisje,
zwłaszcza w najgorętszym dla przesiedleń roku 1945 same przeżywały
problemy organizacyjne i najczęściej same nie potrafiły się z nimi uporać.
Wiele problemów - np. z uregulowaniem prawa własności - musiano odłożyć
na następne lata. Niełatwe a wywołujące wówczas wiele emocji i
nieporozumień sprawy przedstawiono pod koniec rozdziału II.
W kolejnym, III rozdziale zatytułowanym „Charakterystyka placówek
Powiatowych Oddziałów PUR w województwie śląsko-dąbrowskim”
przedstawiono wszystkie, działające na przestrzeni różnych okresów czasów
oddziały. Określono - czasem zmienny - zasięg terytorialny ich działalności,
istotny np. ze względu na rodzaj prowadzonego na ich terenie osadnictwa.
Ponadto przedstawiono, w jakim mieście i w jakich warunkach te placówki
funkcjonowały. Niemniej istotne będzie spojrzenie na chronologię ich
działania. Starano się przedstawić zakres pracy każdej placówki powiatowej,
jej obowiązki, charakterystykę personelu, wyniki pracy w zakresie
osadnictwa czy pomocy udzielanej repatriantom w innych formach. W miarę
możliwości, ponieważ nie wszystkie z tych placówek prowadziły
systematyczne i dokładne statystyki czy sprawozdania ze swojej działalności,
podjęto starania by oddać klimat pracy w tych trudnych latach oraz
przedstawić kierujących tymi placówkami ludzi. Ogólna charakterystyka
pracy oddziałów powiatowych przedstawiona została - w miarę możliwości i
zachowanych materiałów – zasadniczo wg następującego schematu:
1. Osadnictwo wiejskie.
a/ile rodzin oraz ile osób repatriantów oraz osobno, ile przesiedleńców
osiedlono od początku akcji, ile zaś z tego w miesiącu sprawozdawczym
2. Osadnictwo miejskie.
a/ile obiektów poniemieckich znajduje się na terenie działalności Oddziału
oraz w jakim stopniu (%)poszczególne z nich są zniszczone.(tj. np.
zniszczonych w 50%, w 20% itp.),
3. Rozładowanie nadwyżek.
a/ile osób i rodzin z pomiędzy nadwyżek przesiedlono w miesiącu
sprawozdawczym oraz ile osób i rodzin nadwyżek znajduje się jeszcze na
terenie działalności oddziału.
4. Parcelacja.
a/ile majątków i ile hektarów rozparcelowano ogółem, ile zaś w miesiącu
sprawozdawczym,
b/ile majątków i ile ha pozostało jeszcze do rozparcelowania,
c/ile rodzin osiedlono na działkach parcelacyjnych ogółem a ile w miesiącu
sprawozdawczym,
d/ile gospodarstw upełniorolniono.
7. Jak przedstawia się współpraca z innymi Władzami i Urzędami w miesiącu
sprawozdawczym.
8. Ewentualnie, krótkie uwagi ogólne.
Rozdział IV poświęcono punktom etapowym podległym oddziałowi
wojewódzkiemu PUR w Katowicach. Podsumowano i krótko omówiono pracę
punktów etapowych. Większość spośród nich opisano w rozdziale III, gdyż
stanowiły one integralną część oddziałów powiatowych. Wyjątek stanowiły
jednak dwa punkty: graniczny w Zebrzydowicach i specjalny w Dziedzicach.
Funkcjonowały one jako samodzielne placówki i dlatego zostały w tym
rozdziale nieco szerzej omówione. Opisano również prowadzone najczęściej
wspólnie przez PUR i PCK punkty sanitarno-odżywcze wzdłuż linii
kolejowych oraz działalność służb medycznych na terenie placówek PUR –
punktów etapowych, oddziałów powiatowych i punktów zborczych. Te treści
zostaną uzupełnione danymi statystycznymi, które oddają w konkretny
sposób wyniki pracy tych ludzi. |