Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Katowicach w latach 1945-1951

Abstract

Po wielu miesiącach przygotowań, gdy front wschodni zaczął zbliżać się do granic Polski, pod koniec 1944 roku powołano instytucję, której zadaniem było szybkie i sprawne przeprowadzenie akcji przesiedleń ludności na wielką skalę, zarówno w kraju jak i spoza granic Polski. Dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 października 1944 roku został powołany Państwowy Urząd Repatriacyjny. Dekret wszedł w życie z dniem 12 października 1944 roku. Podstawowym celem PUR miało być przeprowadzenie repatriacji ludności, która wskutek zmiany granic pragnęłaby repatriować się z ziem utraconych na tzw. ziemie odzyskane lub powrócić z wojennej tułaczki do kraju. Rozprawa doktorska pt. „Działalność osadnicza Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1951” składa się z 4 rozdziałów. Przedstawiona została działalność oddziału wojewódzkiego PUR w Katowicach, obejmującego zasięgiem działalności teren wymienionego województwa. Praca oparta została głównie na źródłach archiwalnych. Opracowania w tym temacie są niepełne, najczęściej powstały kilkadziesiąt lat temu, nie wyczerpując w pełni zagadnień, lecz stanowią cenny materiał dla tej rozprawy. Szczególnie prace Franciszka Serafina - „Osadnictwo miejskie i wiejskie w województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945-1948” oraz Stefana Banasiaka „Działalność osadnicza PUR na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1947”. Materiały archiwalne, będące głównym źródłem tej pracy, znajdują się w większości w Archiwach Państwowych w Katowicach i w Opolu. Wykorzystano w mniejszym stopniu również zbiory Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz Archiwum Państwowego w Łodzi. Pomocne w przygotowaniu pracy były także źródła prasowe, szczególnie prasa codzienna oraz biuletyny PUR. Zasoby wymienionych archiwów w zakresie wykorzystywanym w niniejszej pracy są zinwentaryzowane i w całości udostępnione historykom. W rozdziale I zatytułowanym „Powołanie Państwowego Urzędu Repatriacyjnego” przedstawiono genezę, okoliczności oraz panujące w chwili powstania tej instytucji warunki polityczne. Przedstawiono także przygotowania rządu londyńskiego do powojennych przesiedleń a następnie - po przejęciu inicjatywy w tym zakresie - przez krajowy ośrodek władzy politycznej w 1944 roku. Zagadnienie powojennej repatriacji ludności przedstawiono w listopadzie 1943 r. na I Sesji Rady UNRRA w Atlantic City - tam rozpoczął się pierwszy etap przygotowań do kontrolowanej, zorganizowanej, akcji przesiedleńczej, która miała zapobiec poważnym zakłóceniom w odbudowie powojennego ładu w Europie. Zakładano, że akcja UNRRA miała objąć m.in. repatriację obywateli polskich przebywających na terytorium państw Osi lub okupowanych przez nieprzyjaciela, znajdujących się na terytorium ZSRR, o ile ich repatriacja będzie uznana za pilną, oraz repatriację z Polski obywateli innych państw1. Na przełomie lat 1943/1944 i w roku 1944 polskie plany repatriacyjne zostały uzupełnione i skonkretyzowane. „Tezy w sprawie repatriacji” sporządzone przez londyńskie Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w październiku 1943r. określiły zakres repatriacji, organizację władz repatriacyjnych, technikę przeprowadzenia repatriacji oraz precyzowały końcowe postanowienia wykonawcze2. Tezy te zostały nieco zmienione na początku 1944r. w myśl uchwały tzw. Komisji 6 Miesięcy, powołanej 9 marca 1944r. w celu opracowania wytycznych gospodarczych na pierwszy okres po usunięciu okupanta z kraju. Istotną zmianą było powierzenie Generalnemu Komisarzowi do Spraw Repatriacji wszystkich czynności związanych z procesem repatriacji, od wstępnych przygotowań aż do osiedlenia. Stanowisko Rządu emigracyjnego nie uległo zmianie, pomimo, iż od 22.07.1944r. realną władzę na znacznej części polskiego terytorium sprawował już proradziecki Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Nieporozumienia na tle politycznym zaciążyły ujemnie na przebiegu przyszłych procesów repatriacyjnych. Nastąpił nieuchronny konflikt pomiędzy pracami przygotowawczymi rządu londyńskiego a pośpiesznie wprowadzaną w życie praktyką PKWN, wdrażaną przez nowy układ sił politycznych wspieranych „autorytetem” Armii Czerwonej. Sprawiło to, że kilkuletni wysiłek w zakresie planowania akcji repatriacyjnej ludności polskiej nie znalazł odzwierciedlenia w konkretnych działaniach. Mówiąc o tym należy jednak pamiętać, że wielką zasługą rządu londyńskiego było, podjęte podczas II Sesji Rady UNRRA w Montrealu we wrześniu 1944 r., stanowcze stwierdzenie, że pomocą powinni być objęci wszyscy obywatele polscy, także ci z obszarów ZSRR – czyli nie tylko zesłańcy z Syberii czy Kazachstanu ale i ci z Kresów – polskich Ziem Utraconych, posiadający w większości obywatelstwo sowieckie, siłą narzucane tej ludności narodowości polskiej po wrześniu 1939r. W tym rozdziale krótko omówiono również koncepcje PPR-u na temat powojennej rekonstrukcji terytorium Polski. Wielką wagę przywiązywano do szybkiego i sprawnego zasiedlenia ziem odzyskanych do poziomu przeciętnego zaludnienia środkowoeuropejskiego. Miało to stanowić argument wobec wielkich mocarstw za pozostawieniem tych terenów w granicach państwa polskiego. Należało udowodnić, że Polska jest w stanie zabezpieczyć i uruchomić życie gospodarcze, nadać przejmowanym terenom polski charakter i uczynić je integralną częścią całego państwa. W dalszej części rozdziału przedstawiam przyczyny i okoliczności powstania Ministerstwa Ziem Odzyskanych. Spory i kontrowersje towarzyszące jego powołaniu trwały od marca do listopada 1945 roku. Ministerstwo powołano na czas przejściowy, dla wypełnienia zadań, jakie rząd i naród miał do wypełnienia na ziemiach odzyskanych, odgrywając doniosłą, kierowniczą rolę w wypełnianiu zadań przez PUR. W rozdziale I przedstawiono współpracujące z PUR Urzędy do Spraw Repatriacji Obywateli Polskich z ZSRR oraz z Zachodu. Współpraca z nimi oznaczała dla PUR usprawnienie akcji przygotowania i przeprowadzenia repatriacji. Niezbędnym elementem tegoż rozdziału jest przedstawiony zarys planów repatriacyjno-osiedleńczych zainicjowanych przez dr R. Buławskiego oraz S. Pietkiewicza - skonkretyzowanych na I Sesji Rady Naukowej dla Zagadnień Ziem Odzyskanych w Krakowie w dniu 30 lipca 1945 roku. Założenia tego planu dotyczyły przesiedlenia ludności rolniczej. Koncepcja, którą opracowano i wdrożono stała się jednak ważnym elementem akcji osadniczej prowadzonej przez PUR. Akcja repatriacyjna wymusiła również konieczność uporządkowania terminologii poszczególnych grup migrującej ludności. Każda z tych grup posiadała swoje tradycje historyczne i polityczne, prezentowała określony poziom cywilizacyjny, obyczaje i aspiracje ukształtowane według regionalnego modelu kulturowego. Przedstawiono więc krótkie charakterystyki poszczególnych grup przesiedleńców, repatriantów, reemigrantów oraz autochtonów. W rozdziale II, „Organizacja oddziału wojewódzkiego PUR w Katowicach” przedstawiono podział administracyjny Śląska po zakończeniu działań wojennych. Początkowo województwo śląskie ograniczone było do granic z 31 sierpnia 1939 roku. W marcu 1945 roku przyłączono do województwa śląskiego powiaty będziński, zawierciański oraz miasto Sosnowiec, niedługo później Śląsk Opolski. W wyniku rozwoju terytorialnego województwo nazwano śląsko-dąbrowskim a zasięg pracy katowickiego oddziału PUR objął całe województwo. Następnie omówiono proces powstawania oddziału wojewódzkiego PUR w Katowicach, który powołany został decyzją Zarządu Centralnego PUR z dniem 6 lutego 1945r. Grupę organizacyjną stanowiła, zmontowana w Krakowie, 11 osobowa ekipa pod kierownictwem p.o. dyrektora Erwina Makowskiego. Kolejnym zagadnieniem, które w tym rozdziale omówiono, było przygotowanie oddziału do realizacji stojących przed nim zadań. W tym celu dyr. Erwin Makowski podjął energiczne kroki w celu ustalenia tzw. chłonności osadniczej województwa. Już 27 lutego 1945r. WO PUR rozesłał, poprzez Urząd Wojewódzki, okólnik do wszystkich starostów oraz prezydentów miast wydzielonych województwa. Poważnym utrudnieniem były toczące się jeszcze na Górnym Śląsku działania wojenne (Pszczyna, Rybnik) oraz fakt, iż znaczna część terenów województwa znajdowała się na terenie przyfrontowym, a tam władza należała do radzieckich komendantur wojennych. Pomimo tych trudności, już 4 marca 1945r., Erwin Makowski potrafił określić zdolności osadnicze na obszarze działania katowickiego oddziału PUR, co omówiono w kolejnym podrozdziale. Kolejnym zagadnieniem poruszonym w pracy, jest omówienie współpracy pomiędzy WO PUR a wojewodą Aleksandrem Zawadzkim i Wojewódzką Radą Narodową. Problem istotny, ponieważ to właśnie z województwa napływała duża liczba opinii o pracy PUR, zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Ponadto ukazano wpływ wojewody Aleksandra Zawadzkiego na działalność katowickiego oddziału PUR, co wynikało m.in. z jego wystąpień, głównie na forum WRN. W rozdziale II przedstawiono również strukturę organizacyjną WO PUR oraz jej ewolucję na przestrzeni lat 1945-1951. Poważnym utrudnieniem a może zaletą ułatwiającą liczne jej reorganizacje był brak statutu PUR. Kierowana wyłącznie za pomocą okólników, zarządzeń i instrukcji ZC PUR oraz Ministerstwa Ziem Odzyskanych instytucja działała, w zgodnej opinii, sprawnie pod względem organizacyjnym. Niejako uzupełnieniem tego rozdziału jest omówienie pracy personelu PUR. Począwszy od osób kierujących oddziałem wojewódzkim po oddziały powiatowe. Oprócz osób odgrywających istotną rolę w kierowaniu PUR przedstawiono pokrótce dane statystyczne o zatrudnieniu pracowników na przestrzeni lat 1945-1951 oraz strukturę zatrudnienia w poszczególnych latach i oddziałach. Uzupełniono dane statystyczne o krótką, obiektywną charakterystykę osób pracujących w PUR – opierając się wyłącznie na materiałach archiwalnych. Na zakończenie rozdziału II przedstawiono opis instytucji, urzędów, komisji czy osób współpracujących w zakresie akcji osadniczej czy też prowadzących - niezależny od PUR - udział w akcji osadniczej na terenie województwa śląsko-dąbrowskiego. Są to zagadnienia o tyle istotne, że często PUR skarżył się na złą współpracę z wyżej wymienionymi instytucjami. Przyznać trzeba, że szczególnie w 1945, problemy te były mocno nagłośnione. Często prasa wręcz pisała, że PUR pozostawiono samemu sobie. Jednak, gdy spojrzymy w materiały archiwalne, widać wyraźnie, że wzmiankowane urzędy czy komisje, zwłaszcza w najgorętszym dla przesiedleń roku 1945 same przeżywały problemy organizacyjne i najczęściej same nie potrafiły się z nimi uporać. Wiele problemów - np. z uregulowaniem prawa własności - musiano odłożyć na następne lata. Niełatwe a wywołujące wówczas wiele emocji i nieporozumień sprawy przedstawiono pod koniec rozdziału II. W kolejnym, III rozdziale zatytułowanym „Charakterystyka placówek Powiatowych Oddziałów PUR w województwie śląsko-dąbrowskim” przedstawiono wszystkie, działające na przestrzeni różnych okresów czasów oddziały. Określono - czasem zmienny - zasięg terytorialny ich działalności, istotny np. ze względu na rodzaj prowadzonego na ich terenie osadnictwa. Ponadto przedstawiono, w jakim mieście i w jakich warunkach te placówki funkcjonowały. Niemniej istotne będzie spojrzenie na chronologię ich działania. Starano się przedstawić zakres pracy każdej placówki powiatowej, jej obowiązki, charakterystykę personelu, wyniki pracy w zakresie osadnictwa czy pomocy udzielanej repatriantom w innych formach. W miarę możliwości, ponieważ nie wszystkie z tych placówek prowadziły systematyczne i dokładne statystyki czy sprawozdania ze swojej działalności, podjęto starania by oddać klimat pracy w tych trudnych latach oraz przedstawić kierujących tymi placówkami ludzi. Ogólna charakterystyka pracy oddziałów powiatowych przedstawiona została - w miarę możliwości i zachowanych materiałów – zasadniczo wg następującego schematu: 1. Osadnictwo wiejskie. a/ile rodzin oraz ile osób repatriantów oraz osobno, ile przesiedleńców osiedlono od początku akcji, ile zaś z tego w miesiącu sprawozdawczym 2. Osadnictwo miejskie. a/ile obiektów poniemieckich znajduje się na terenie działalności Oddziału oraz w jakim stopniu (%)poszczególne z nich są zniszczone.(tj. np. zniszczonych w 50%, w 20% itp.), 3. Rozładowanie nadwyżek. a/ile osób i rodzin z pomiędzy nadwyżek przesiedlono w miesiącu sprawozdawczym oraz ile osób i rodzin nadwyżek znajduje się jeszcze na terenie działalności oddziału. 4. Parcelacja. a/ile majątków i ile hektarów rozparcelowano ogółem, ile zaś w miesiącu sprawozdawczym, b/ile majątków i ile ha pozostało jeszcze do rozparcelowania, c/ile rodzin osiedlono na działkach parcelacyjnych ogółem a ile w miesiącu sprawozdawczym, d/ile gospodarstw upełniorolniono. 7. Jak przedstawia się współpraca z innymi Władzami i Urzędami w miesiącu sprawozdawczym. 8. Ewentualnie, krótkie uwagi ogólne. Rozdział IV poświęcono punktom etapowym podległym oddziałowi wojewódzkiemu PUR w Katowicach. Podsumowano i krótko omówiono pracę punktów etapowych. Większość spośród nich opisano w rozdziale III, gdyż stanowiły one integralną część oddziałów powiatowych. Wyjątek stanowiły jednak dwa punkty: graniczny w Zebrzydowicach i specjalny w Dziedzicach. Funkcjonowały one jako samodzielne placówki i dlatego zostały w tym rozdziale nieco szerzej omówione. Opisano również prowadzone najczęściej wspólnie przez PUR i PCK punkty sanitarno-odżywcze wzdłuż linii kolejowych oraz działalność służb medycznych na terenie placówek PUR – punktów etapowych, oddziałów powiatowych i punktów zborczych. Te treści zostaną uzupełnione danymi statystycznymi, które oddają w konkretny sposób wyniki pracy tych ludzi.