Abstract: | Podjęcie problematyki, mającej na względzie zobrazowanie roli książki
religijnej i książki o tematyce religijnej w środowiskach wychodźczych wytyczyło
wiele nurtów badawczo-analitycznych, a tym samym postawiło szereg nowych
pytań.
Rozprawa bazująca na dotychczasowym stanie wiedzy, odnoszącej się
chociażby do kwestii terminologicznych i organizacyjnych oraz do dokumentów
kościelnych, czerpiąca z cennego gruntu źródłowego (wskazane w bibliografii
periodyki, zasoby internetowe, autentyczne opinie przedstawicieli środowisk
polonijnych) otwiera się na „nową perspektywę” badawczą. W kontekście już
istniejących, bądź w jakimś stopniu poruszonych kwestii eksponuje problemy, na
które dać należy odpowiedź, ustosunkować się z perspektywy aktualnej sytuacji,
dotychczasowego stanu badań.
We wstępie do niniejszej rozprawy zaproponowane zostały następujące
problemy, mające formę otwartych pytań:
Czym jest migracja w kontekście duszpasterskim i jakie czynniki warunkują ją
współcześnie, zwłaszcza w epoce globalizacji?
Czy w sytuacji zjednoczonej Europy zmianie ulegają zadania Kościoła
ukierunkowane na środowiska wychodźcze ?
W jaki sposób zjawisko migracji regulowane jest przez dokumenty kościelne ?
- Jaki obraz emigracji polskiej i jaka wizja duszpasterstwa polonijnego wyłania się
z analizy wykorzystanych źródeł oraz jak w sytuacji emigracyjnej zachować
wartości utożsamiane z polskością ?
- Czy książka religijna (książka o tematyce religijnej) ma szansę być dla nowej
emigracji duchowym i intelektualnym vademecum ?
Powszechne rozumienie terminu migracja, definiowane jako przemieszczenie
terytorialne, któremu towarzyszy czasowa lub stała zmiana miejsca zamieszkania
zyskuje w sensie teologiczno-duszpasterskim nowe konteksty, w konsekwencji
precyzujące nowe potrzeby i wynikające z nich zadania na przyszłość.
Wyalienowany w ten sposób duszpasterski wymiar migracji jawi się jako
nobilitowany i uświęcony wizją „ziemskiego pielgrzymowania”. Migracja staje się więc czynnikiem formującym, czasem kształtowania migranta jako „homo viator -
człowieka w drodze”, szczególnego świadka nadziei, człowieka dwóch kultur
i ambasadora własnej kultury ojczystej.
Powszechnie dostrzegane dziś zjawisko globalizacji wkracza w sferę
duszpasterstwa, staje się to wyraziste z uwagi na potrzebę „podążania za
powierzonymi duszpasterskiej pieczy”, którym przysługuje prawo do opieki
duszpasterza własnej narodowości.
Znamienne i adekwatne do ww. kwestii wydają się być słowa Ojca Świętego
Benedykta XVI, skierowane do duchowieństwa polskiego, w Archikatedrze św. Jana
w Warszawie w dniu 25 maja 2006 r.: „Dzisiaj Kościół polski stoi przed wielkim
wyzwaniem, jakim jest duszpasterska troska o wiernych, którzy Polskę opuścili.
Plaga bezrobocia zmusza wiele osób do wyjazdu za granicę. Jest to zjawisko
0 ogromnej skali. Gdy rodziny są przez to rozdzielone, gdy rwą się więzi społeczne,
Kościół nie może być obojętny. Trzeba, aby wyjeżdżającym towarzyszyli kapłani,
którzy w łączności z lokalnymi Kościołami podejmą pracę duszpasterską wśród
emigracji. Kościół w Polsce dał już wielu księży i wiele sióstr, którzy posługują, nie
tylko Polakom poza granicami kraju, ale również na misjach, nieraz w bardzo
trudnych warunkach, w Afryce, w Azji, w Ameryce Łacińskiej i innych regionach.
Nie zapominajcie, drodzy kapłani, o tych misjonarzach. Dar licznych powołań, jakim
Bóg pobłogosławił wasz Kościół, powinien być przyjmowany w duchu prawdziwie
katolickim. Kapłani polscy, nie bójcie się opuścić wasz bezpieczny i znany świat, by
służyć tam, gdzie brak kapłanów i gdzie wasza wielkoduszność przyniesie
wielokrotne owoce”.
Nowa rzeczywistość społeczno-duszpasterska wyzwala aktualne priorytety:
jednoczenie migrantów w duchu ekumenizmu, tolerancji i dialogu, uczestnictwo
duszpasterstwa w problemach społecznych, wzmacnianie relacji międzyludzkich
oraz obronę praw osoby ludzkiej (wszędzie tam, gdzie są one naruszane lub gdzie
istnieje takie niebezpieczeństwo).
Współczesne - a więc najczęściej materialno-ekonomiczne czynniki
warunkujące migrację wymagają bardziej niż kiedykolwiek duszpasterskiej troski i pastoralnego wsparcia. Potrzeba „obrony przed wykorzenieniem”, czytelna
zwłaszcza w wypowiedziach migrantów determinuje do podejmowania nowych
inicjatyw ewangelizacyjnych, m. in. ewangelizacja przez środki masowego przekazu,
w szczególności przez Internet.
W sytuacji globalizacyjnej - w kontekście rzeczywistości wspólnej, zjednoczonej
Europy zadania Kościoła ukierunkowane na środowiska wychodźcze pozostają te
same, jednakże być one powinny bardziej zintensyfikowane. Wspólnota i jedność,
realizowana zgodnie z prawem nadprzyrodzonym nigdy nie może mieć charakteru
destrukcyjnego, co więcej, może być ona jedynie czynnikiem ubogacającym.
Poszanowanie zaś odrębności, świadomość tożsamości narodowej i wyznaniowej
czyni dotąd rozproszonych - społecznością. Odosobnienie bowiem jednostki
z pierwotnego środowiska prowadzić może do negacji nowego układu, nowych
warunków życia lub do ich bezkrytycznego przyjmowania.
Warto przytoczyć w tym miejscu znamienne słowa ks. Zdzisława Turka,
sekretarza Rektoratu Polskiej Misji Katolickiej w Niemczech, iż: „[Duszpasterstwo
polonijne, Polska Misja Katolicka - MP to namiastka ojczystego domu i swoisty
zwornik tożsamości religijnej i narodowej Polaków. Narodowość ta nie jest
budowana w opozycji do niemieckości, ale jako integralna składowa podwójnej
lojalności społecznej emigranta. [...]. Duszpasterstwo polonijne jest więc ludziom
naprawdę potrzebne, aby zyskując materialnie nie zatracili duszy”.
Rozprawa miała w swym założeniu wskazanie na podstawowe dokumenty
kościelne, regulujące zjawisko migracji. Szczególna uwaga skupiona została na
Konstytucji Apostolskiej papieża Piusa XII Exsul Familia (1952), której
priorytetowym wezwaniem jest konieczność przystosowania struktury opieki
duszpasterskiej do sytuacji wychodźczej migrantów. Ważną kwestią było także
nakreślenie zmian w strukturach i metodach duszpasterskich Kościoła
ukierunkowanych na środowiska wychodźcze według wskazań Soboru
Watykańskiego II. Wskazania te zostały zawarte w komentarzu do Listu
Apostolskiego Pastoralis migratorum cum (1969) oraz Instrukcji Kongregacji
Biskupów De Pastorali Migratorum Cura (1969). Dokumenty te wyznaczają drogę
organicznemu procesowi integracji emigranta.Problematyka duszpasterska środowiska migrantów wyeksponowana została
także dzięki pozostałym dokumentom Soboru Watykańskiego II. W szczególności
zwrócona została uwaga na prawo migranta do podtrzymywania kultury rodzimej.
Ważną - bo kategoryzującą rolę pełni — jak już zostało to zasygnalizowane -
przybliżenie roli Kodeksu Prawa Kanonicznego dla szczególnej grupy
duszpasterskiej „ludzi w drodze”.
Potrzebę coraz to nowych rozwiązań, dostosowanych do obecnych
uwarunkowań społecznych wyraża obecne prawodawstwo kościelne, które
wskazuje na możliwość tworzenia misji dla migrantów oraz łączenia duszpasterstwa
migrantów z duszpasterstwem ogółu wiernych. Mamy tu na względzie parafie
mieszane, w których parafia terytorialna połączona zostaje z parafią personalną lub
organizowanie duszpasterstwa polonijnego w ramach jednej lub wielu parafii
terytorialnych. Prawo kościelne dopuszcza także mianowanie wikariuszy migrantów
przy parafiach terytorialnych, którym powierzana jest opieka nad migrantami
w jednej lub wielu parafiach. W ten sposób wszyscy opuszczający stare polskie
parafie, objęci zostają duszpasterstwem polonijnym w nowym miejscu
zamieszkania, bez konieczności tworzenia nowej polskiej parafii.
Podejmując refleksję na temat zachowania wartości utożsamianych
z polskością w środowisku emigracyjnym należy przywołać czynniki, utrudniające
działalność duszpasterską i narodową w polskich środowiskach wychodźczych.
Na podstawie szczegółowej analizy DPZ oraz pozostałych, wymienionych
w wykazie bibliograficznym źródeł (w tym zasobów internetowych) wskazać należy
m. in. na: kryzys społeczny, rozproszenie i brak wzajemnych kontaktów między
migrantami - anonimowość w nowym społeczeństwie, szybkie tempo życia,
rozpadanie się zwartych dotychczas skupisk polskich, wchodzenie w nowe, mieszane
zbiorowości, szybko postępujący proces asymilacji, utrudnianie przez pracodawców
w kraju osiedlenia praktyk religijnych (praca w niedzielę i święta), rozluźnianie
więzi młodego pokolenia z krajem (np. poprzez wstępowanie w związki małżeńskie
z obywatelami kraju osiedlenia) oraz traktowanie tego faktu jako oczywistą
konsekwencję egzystencji w nowych warunkach emigracyjnych, słabą znajomość języka polskiego i polskiej kultury wśród młodego pokolenia, szczególnie
urodzonego na obczyźnie.
Jak już wspomniane zostało wcześniej za czynnik sprzyjający
„wykorzenieniu” uważa się „przepaść międzypokoleniową w ocenie wartości
moralnych i kontynuacji praktyk religijnych”, zgubną szczególnie w warunkach
wychodźczych, rozkład „starej rodziny”, pozbawianie rodziny jej roli
kulturotwórczej. Zwraca się również uwagę ma nieznajomość przykazań Bożych
i prawd wiary lub na ich wybiórczą znajomość, na zderzenie z tradycyjnym
antyklerykalizmem kraju osiedlenia, laickim charakterem edukacji oraz na
traktowanie duszpasterstwa polonijnego przez Kościół lokalny jako zamkniętego
religijnego getta.
Wśród innych przyczyn osłabienia tożsamości narodowej i katolickiej
wyszczególnia się długoletnie zaniedbania spowodowane okazjonalnym lub
zakrzepłym w niedoskonałej formie charakterem duszpasterstwa, brak
duszpasterzy ze znajomością socjologiczną kraju i jego problemów, duszpasterzyautorytetów,
stanowiących przeciwwagę dla trudności i spraw występujących
w środowiskach społecznych. Zwraca się uwagę na obojętność wspólnoty polonijnej
na inicjowane dzieła duszpasterskie i patriotyczne, na utylitarne traktowanie parafii
i duszpasterstwa, a co się z tym także wiąże i na niechęć do wszelkich form promocji
języka i kultury ojczystej.
W celu zapobieżenia stanowi „wyalienowania z narodowej i katolickiej
tożsamości” oraz dla zachowania wartości utożsamianych z polskością inicjowane
są przedsięwzięcia wyszczególnione w rozdziale czwartym:
Elementy opieki duszpasterskiej w środowiskach wychodźczych oraz
przedsięwzięcia inicjowane i koordynowane przez kapłanów polskich;
Ważniejsze inicjatywy patriotyczno-narodowe w środowiskach wychodźczych;
Ponadto podkreśla się potrzebę śledzenia i analizy zjawisk społecznych oraz
postaw obecnych w środowiskach polonijnych, opracowywania atrakcyjnych dla
tych środowisk formuł kontaktowych, przystosowanych do rzeczywistości
kościelnej, niezbędność inspirowania historiografii w kierunku myślenia
historycznego Wychodźstwa. Eksponowana jest potrzeba opracowywania prostych w
odbiorze oraz przystosowanych środowiskowo wzorców kultywowania tradycji
polskiej, propagowania przydatnych w parafiach polonijnych pomocy
duszpasterskich, opracowywania i wdrażania odrębnego dla księży polonijnych programu tzw. Szkoły Letniej Języka i Kultury Polskiej, a także propagowania idei
tzw. parafii partnerskich i propagowanie kontaktów na tej płaszczyźnie.
Podejmując kwestię wydawnictw religijnych (książki o tematyce religijnej)
w kontekście pełnienia przez nie roli duchowego i intelektualnego vademécum dla
środowisk wychodźczych warto - dla szerszego nieco spojrzenia — odnieść się do
samej kultury religijnej. Łaciński termin kultura oznacza ulepszenie, uszlachetnienie
ludzkiego życia lub jakiejś jego dziedziny. Kultura ma charakter społeczny
i historyczny. Społeczny - gdyż odzwierciedla ludzkie działanie, które samo w sobie
ma wymiar społeczny. Historyczny - bo przekazywana jest przez tradycję (rodzinną,
narodową, ogólnoludzką). W ujęciu teologicznym człowiek, jako twórca kultury -
przez kulturę sam się rozwija, a podejmując właściwą sobie kulturotwórczą
działalność tworzy siebie.
Andrzej Zuberbier, uściśla termin kultura chrześcijańska. Wyjaśnia, że
termin ten „wskazuje jedynie na obecność i rolę wiary chrześcijańskiej
w formowaniu [kultury - MP] i na względną choć istotną zgodność społecznie
uznawanej hierarchii wartości z wartościami głoszonymi przez Ewangelię. W tym
znaczeniu - [podkreśla] - chrześcijańską jest kultura polska”.
Zaprezentowane w niniejszej pracy dzieła (m. in. Jerzego Mirewicza. Zofii
Kossak-Szczuckiej, poetów: Kazimierza Wierzyńskiego, Jana Lechonia, Stanisława
Balińskiego, Jerzego Pietrkiewicza), reprezentujące nurt literatury religijnej na
obczyźnie oraz wydawnictwa (Katolicki Ośrodek Wydawniczy Veritas, Oficyna
Poetów i Malarzy, Pallotyńskie Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego) są
jedynie skromnym fragmentem rzeczywistego dorobku emigracyjnego.
Ograniczoność ta - podyktowana jest głównie różnorodnością tematyki
usytuowanej w rejonach teologiczno-duszpasterskich, czy społecznych z drugiej
strony kulturalno - literackich. Warto przy tej okazji dodać, iż prace badawcze,
dotyczące duszpastersko-społecznego obrazu Wychodźstwa z konieczności także
ograniczają się głównie do Europy Zachodniej w okresie po II wojnie światowej.
Mam nadzieję, że dalsza praca badawcza umożliwi poszerzenie analizy
na rejony w tej pracy pominięte. |