| Abstract: | Głównym przedmiotem analiz podjętych w tej pracy są poglądy aksjologiczne Henryka Elzenberga i Tadeusza Czeżowskiego, filozofów zaliczanych do najwybitniejszych polskich myślicieli XX wieku. Ich prace stanowią istotny wkład w dorobek polskiej filozofii, także na płaszczyźnie teorii wartości. Znaczenie rozważań zarówno Tadeusza Czeżowskiego, jak i Henryka Elzenberga niewątpliwie podnosi fakt, że liczne grono filozofów w Polsce nawiązuje do ich dorobku naukowego i rezultatów filozoficznych. W przypadku kontynuatorów twórczości autora Kłopotu z istnieniem można wręcz mówić o tzw. szkole Elzenbergistów, tj. zgrupowaniu uczniów wokół nauczyciela-mistrza wprowadzającego w świat wartości wyższych. Obiektywnie dostępnym owocem tego zainteresowania poglądami Czeżowskiego i Elzenberga jest wiele poświęconych im rozpraw monograficznych, artykułów, szkiców i przyczynków. Filozofii Czeżowskiego dotyczą odrębne opracowania monograficzne, zarówno zbiorowe, jak i autorskie. Myśl Elzenberga również doczekała się opracowań monograficznych, zarówno zbiorowych, jak i autorskich.
Dowodem aktualności i wartości dzieła Czeżowskiego i Elzenberga są także organizowane konferencje i sympozja poświęcone ich myśli. Ich filozoficzna twórczość jest od wielu lat poddawana ocenie i konfrontowana z dorobkiem europejskiej i polskiej filozofii, co zaowocowało wieloma interesującymi artykułami. Warto zauważyć, że dorobek filozoficzny Czeżowskiego i Elzenberga jest w nich nie tylko omawiany i porównywany z innymi wynikami filozoficznymi, lecz także rozwijany w kontekście dziś toczonych dyskusji filozoficznych1 Cele postawione rozważaniom niniejszej pracy są uzasadnione w kontekście stanu badań nad myślą Elzenberga i Czeżowskiego. Zakres zawartych w niej analiz jest szeroki, ich głównym celem bowiem jest prześledzenie dróg, którymi obydwaj filozofowie dochodzili do rozwiązań problemów aksjologicznych, oraz przedstawienie i ocena wyników, które osiągnęli. Chodzi przy tym nie tylko o analizę ich poglądów aksjologicznych, ale także o ich porównanie.
Najprostszym sposobem ułożenia rozważań tak ukierunkowanych byłoby przedstawienie najpierw w całości poglądów obu filozofów. W takim ujęciu koncepcje Czeżowskiego i Elzenberga mogłyby być odrębnie omówione i ocenione, co ułatwiłoby także ukazanie szczegółowych rozwiązań w kontekście całości poglądów danego autora oraz ujawnienie strukturalnych powiązań między składnikami ich teorii. Układ taki byłby też łatwiejszy ze względów redakcyjnych, jest bowiem mniej zagrożony powtórzeniami, nieuniknionymi, gdy się relacjonuje poglądy jednego autora w kilku miejscach. Przyjęty w rozprawie układ problemowy – choć wymagał trudnego często rozdzielenia oryginalnych koncepcji Elzenberga i Czeżowskiego według układu zagadnień przyjętego w moich analizach – ma jednak ważne zalety. Po pierwsze, analizowanie w kolejnych rozdziałach poglądów dotyczących poszczególnych problemów lepiej oddaje ogół wyników uzyskanych przez Elzenberga i Czeżowskiego, którzy nie stworzyli pełnych teorii, lecz raczej rozwiązywali interesujące, konkretne zagadnienia filozoficzne. Po drugie, układ problemowy pozwala wyeksponować ważne zagadnienia oraz ułatwia porównanie poglądów obydwu filozofów. Praca ma więc charakter analizy porównawczej, a jej układ jest problemowy (systematyczny); zawiera ponadto elementy opisu historycznego dotyczącego współpracy naukowo-dydaktycznej Czeżowskiego i Elzenberga. . Analizy porównawcze zawarte w tej pracy obejmują najważniejsze elementy teorii wartości Elzenberga i Czeżowskiego, tj. ontologię i epistemologię wartości, ich poglądy etyczne i estetyczne (także metaetyczne i metaestetyczne) oraz aksjologiczną antropologię.Najprostszym sposobem ułożenia rozważań tak ukierunkowanych byłoby przedstawienie najpierw w całości poglądów obu filozofów. W takim ujęciu koncepcje Czeżowskiego i Elzenberga mogłyby być odrębnie omówione i ocenione, co ułatwiłoby także ukazanie szczegółowych rozwiązań w kontekście całości poglądów danego autora oraz ujawnienie strukturalnych powiązań między składnikami ich teorii. Układ taki byłby też łatwiejszy ze względów redakcyjnych, jest bowiem mniej zagrożony powtórzeniami, nieuniknionymi, gdy się relacjonuje poglądy jednego autora w kilku miejscach. Przyjęty w rozprawie układ problemowy – choć wymagał trudnego często rozdzielenia oryginalnych koncepcji Elzenberga i Czeżowskiego według układu zagadnień przyjętego w moich analizach – ma jednak ważne zalety. Po pierwsze, analizowanie w kolejnych rozdziałach poglądów dotyczących poszczególnych problemów lepiej oddaje ogół wyników uzyskanych przez Elzenberga i Czeżowskiego, którzy nie stworzyli pełnych teorii, lecz raczej rozwiązywali interesujące, konkretne zagadnienia filozoficzne. Po drugie, układ problemowy pozwala wyeksponować ważne zagadnienia oraz ułatwia porównanie poglądów obydwu filozofów. Praca ma więc charakter analizy porównawczej, a jej układ jest problemowy (systematyczny); zawiera ponadto elementy opisu historycznego dotyczącego współpracy naukowo-dydaktycznej Czeżowskiego i Elzenberga. Rozważania są podzielone na cztery rozdziały. W pierwszym przedstawiam wkład Elzenberga i Czeżowskiego w kształtowanie problematyki i koncepcji wartości w polskiej filozofii XX wieku oraz relacje między filozofami; zawarte w tym rozdziale informacje biograficzne służą pełniejszemu ukazaniu filozoficznego kontekstu poglądów Czeżowskiego i Elzenberga.
Analizy drugiego rozdziału dotyczą podstaw teorii wartości Czeżowskiego i Elzenberga. W rozważaniach tego rozdziału ukazuję najpierw podstawowe założenia metafilozoficzne teorii wartości obu filozofów, wyznaczające miejsce teorii wartości w filozofii oraz określające strukturę teorii wartości. Następnie uwzględniam ich poglądy ontologiczne: na istotę, sposób istnienia i hierarchię wartości, a w ostatnim podrozdziale – epistemologiczne, dotyczące poznania wartości, pojęcia doświadczenia i ocen wartości.
Przedmiotem analiz zawartych w rozdziale trzecim są metaetyczne i metaestetyczne poglądy Czeżowskiego i Elzenberga, tj. założenia podstawowe dla aksjologii oraz dotyczące struktury i zadań koncepcji etycznych i estetycznych – założenia realizowane przez obu filozofów. W rozdziale czwartym są porównane aksjologiczne antropologie obu filozofów, tj. ich poglądy na rolę wartości w życiu człowieka oraz ogłoszone przez nich rozwiązania wybranych zagadnień z zakresu tzw. etyki praktycznej: sensu i wartości życia, cierpienia, wolności, światopoglądu i obrazu świata oraz kulturotwórczej roli wartości.
Adresatem pracy są przede wszystkim osoby zainteresowane twórczością filozoficzną Elzenberga i Czeżowskiego. Praca powinna jednak zainteresować nie tylko historyków filozofii polskiej, ale także badaczy i twórców filozofii współczesnej. Wiele wątków podjętych w tej pracy bowiem jest nadal dyskutowanych i poddawanych wnikliwym analizom, o czym świadczą ukazujące się publikacje i spotkania naukowe poświęcone dorobkowi obu filozofów. |