| Abstrakt: | Herbarz jako przedmiot genologiczny to zjawisko niezwykle ciekawe, budzące
kontrowersje, klasyfikowany głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego, do dnia
dzisiejszego nie został opracowany w aspekcie jego właściwości literackich. Jego definicje
znajdujemy głównie pracach z zakresu historiografii.
Za twórców tej formy pisarskiej na gruncie literatury polskiej, uznawany jest
średniowieczny historyk - Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta - Bartosz Paprocki.
To właśnie twórczości Bartosza Paprockiego poświęcona jest niniejsza praca,
której zadaniem jest po pierwsze: zdefiniowanie tego co rozumiemy pod pojęciem
herbarza w wersji nowożytnej; na podstawie obserwacji tego co stałe i zmienne,
wskazanie, jakie są jego cechy konstytutywne.
Jest to praca filologiczna, nie historyczna. W renesansie, refleksje dotyczące
klasyfikacji dzieł literackich zajmowały szczególne miejsce w pracach teoretyków poezji
(np. Julius Caesar Scaliger, Poetyka w siedmiu księgach), a dostosowywanie res i verba do
powszechnie obowiązującego kanonu reguł genologicznych świadczyło o erudycji i
umiejętnościach pisarskich twórcy.
Od połowy XVI wieku główny nurt teorii genologicznej formułował się w oparciu
o przesłanki wydobyte z dzieł Stagiryty. Naczelną zasadą klasyfikacyjną była zasada
mimesis. W płaszczyźnie utworu , poetyckiej substancji, naśladowanie identyfikowane
było z generatywną „zasadą” utworu, a „zasadami” pośredniczącymi między
naśladowaniem a jego konkretną finalizacją były: przedmiot, sposób i środki
naśladowania. Czynniki te, tworzące swoistą całość, składały się na rodzaj poetycki. Arystoteles dopełnił typologię rodzajów dodatkową typologią gatunkową, rozumiejąc
utwór jako jedność generującej zasady. Dzieło, jego zdaniem miało dwoistą strukturę,
składało się z „ilości” i „jakości”, naturę gatunku wyznaczała dominacja któregoś z
jakościowych „składników”(„podstaw”) utworu. Genologia nastawiona była na
rozpoznawanie i wydobywanie „ogólności” z konkretnych, jednostkowych utworów1.
I właśnie owo wydobycie tego co typowe dla herbarza stanowi dla nas wezwanie.
Przy konstruowaniu owego modelu gatunku wykorzystane zostaną zatem narzędzia
retoryki, pozwalające dostrzegać zróżnicowanie poezji, prozy w sferze „sposobów”,
„środków” i „przedmiotów naśladowania”. Rozdziały analityczne będą składać się
z dwóch części-pierwszej poświęconej kompozycji herbarza i drugiej skoncentrowanej na
samym herbie, który stanowi tu rodzaj hasła wywoławczego.
Drugim powodem podjęcia tego tematu jest chęć zaprezentowania właściwości
literackich owych dzieł, gdyż jak zauważono, w publikowanych dotychczas pracach
badawczych, owe walory najczęściej pomijano. Celem niniejszej pracy jest zatem analiza
genologiczna herbarzy sytuująca herbarz w orbicie badań literaturoznawczych. Herbarz
traktowany będzie jako dzieło literackie. Aspekt historyczny, dociekanie wiarygodności
przedstawianych faktów nie leży w kręgu zainteresowań autorki.
Interesuje nas – powtórzmy- strona literacka dzieła, jego forma. Zasadą
porządkującą jest chronologia.
W pierwszym rozdziale zostaną przedstawione ogólne informacje na temat
herbarza, jego początków, twórców, badaczy , by dalej, w rozdziale drugim przedstawić
zarys twórczości i biografii Bartosza Paprockiego. W rozdziale tym oprócz prezentacji
badaczy zajmujących się analizą dzieł twórcy z Głogół, w porządku chronologicznym
przedstawiony zostanie jego dorobek pisarski , z szczególnym uwzględnieniem nieznanej
szerzej twórczości mizoginicznej, by tym samym pokazać inne oblicze pisarza-heraldyka.
Rekonstrukcja elementów systemu genologicznego na podstawie wybranych dzieł
heraldycznych Bartosza Paprockiego wydanych w krakowskich drukarniach , zawarta w
trzech kolejnych rozdziałach: Panosza, to jest wysławienie panów i paniąt ziem ruskich i
podolskich z męstwa, z obyczajów i z innych spraw poczciwych (1575), drukarnia Macieja
Wirzbięty (rozdział trzeci), dalej wydane trzy lata później u Andrzeja Piotrkowczyka
dzieła Gniazdo cnoty, skąd herby sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa
Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Żmudzkiego i inszych państw do tego
Królestwa należących książąt i panów początek swój mają (rozdział czwarty) oraz wydane
nieco później, bo w 1584 roku, u Macieja Garwolczyka, dzieło Herby rycerstwa polskiego
(rozdział piąty) jest próbą podjętą w celu pokazania jak zmieniał się kształt genologiczny
dokonań twórczych Bartosza Paprockiego.
Rozdział szósty to wydobycie i określenie cech dominujących w strukturze
gatunkowej herbarza. |