| Abstract: | Dziś możemy zajmować się modlitewnikiem o. Hilariona w przestrzeni akademickiej - bez zobowiązań wobec utrwalonych w tradycji opinii nt. „barokowego zepsucia” czy „upadku”; jest to bez wątpienia efekt owego przewrotu, jaki dokonał się w historii polskiej literatury za sprawą badaczy mających odwagę przełamywać schematy lekturowe dotyczące różnych literackich „kuriozów”. Obecna praca byłaby także niemożliwa bez istotnych przemian świadomości teoretycznoliterackiej w ciągu ostatniego stulecia. Takie kryteria waloryzacji dzieła, jak stopień upatrywanego w nim patriotycznego czy społecznego zaangażowania, odsunięto na margines wraz z orientacją ku immanentnym wartościom literatury na fali przemian awangardowych, a z drugiej strony w związku z rozwojem nurtu formalno-strukturalistycznego w badaniach literackich. Później przywrócono je do łask w związku z rozwojem krytyki feministycznej, genderowej, postkolonialnej, marksistowskiej, a także ekokrytyki, czy wreszcie w efekcie zainteresowania „politycznością” literatury (na nowo jednak definiowaną). W sytuacji istniejącego pluralizmu stanowisk w badaniach literackich i przy panującej zgodzie co do umowności kanonów albo stratyfikacji zajmują one wszelako inną pozycję niż onegdaj. Nie znaczy to, że Wojsko... nie przeszłoby „testu na prospołeczne zaangażowanie” – jego wcześniejsze niedocenienie w tym względzie przypisałabym częściowo temu, że najbardziej zdeklarowani krytycy znali je powierzchownie, jeśli nie z drugiej ręki. Z pewnością jednak w oczach szermierzy o czystość polszczyzny dyskwalifikowały je makaronizmy, a ponadto śmieszył archaiczny już język. Forsowane przez Falęckiego przesłanie o bezwzględnie rozgrzeszającej sile „kompasyjonalnej” ku Bogu miłości zapewne drażniło zasadniczych moralistów, a wizje piekielnych kar dla zatwardziałych grzeszników nie mogły znaleźć akceptacji stanowiska humanistycznego. Ostentacyjna dewocyjność dzieła raziła też z pewnością czytelników religijnie umiarkowanych. Zretoryzowanie, amplifikacyjność jako dominanta stylistyczna, liczne cytaty (zarówno z Biblii czy poważnych autorytetów Kościoła, jak i z literatury popularnej), pomieszanie wiersza z prozą, a wreszcie niejasny status genologiczny nie mogły podobać się oświeceniowym zwolennikom przejrzystości gatunkowej oraz zwięzłości, a następnie romantycznym i modernistycznym piewcom dykcji oryginalnej, „niepodległej”. Wreszcie niebagatelna kwestia, która musi się pojawić w związku z zagadnieniem recepcji Wojska..., dotyczy przemian wrażliwości estetycznej – mierzonej pozycją kategorii wzniosłości w dyskursie metaliterackim oraz w praktyce literackiej. |