| Abstrakt: | Pierwszy rozdział niniejszej pracy poświęcam kilku kwestiom porządkującym, ma on więc charakter przede wszystkim historycznoliteracki. Kościec fabularny baśni dla dzieci autor wziął z Księgi tysiąca i jednej nocy, a u genezy książek tkwi zamówienie wydawnicze. Zanim oba tomy baśni pojawiły się w obiegu, Orient przez wieki oddziaływał na kulturę europejską i w ten nurt wpływów staram się wpisać Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza. Po wydaniu tych książek nie rozbrzmiały się liczne głosy recenzentów i literaturoznawców, jednak przez stulecie od momentu druku oba tomy stały się poczytnymi książkami dla młodego odbiorcy. W Polsce żadna inna wersja opowieści zaczerpniętej z Księgi tysiąca i jednej nocy prawdopodobnie nie doczekała się tylu wznowień. Tak więc książki są uznawane przez kolejne pokolenia dzieci, a leśmianologia – poza nielicznymi głosami – zbywa je milczeniem. Postulatem, który jak lejtmotyw przewija się przez tę rozprawę, jest szersze wykorzystanie tychże baśni w badaniach leśmianologicznych. Klechdy… i Przygody… zawierają elementy, obrazy i wątki niejednokrotnie i różnorodnie wykorzystywane przez Leśmiana w poezji, dlatego też postrzegam je jako teksty przemycające istotne wskazówki dla odczytań niektórych sensów zawartych w pozostałych dziełach autora. Poezja z kolei odwołuje się do znaczeń mitycznych, których rekonstrukcji chciałabym się podjąć. Ten kierunek badawczy od Klechd… i Przygód… do poezji pozwoli wskazać, jak baśń – mit zdegradowany naprowadza na sferę mythos zaszyfrowaną w twórczości poetyckiej Leśmiana.
Przy tak postawionym problemie badawczym najwłaściwszą metodologią jest nowoczesna wykładnia mitu, czerpiąca z osiągnięć wielu dyscyplin, m.in. antropologii kulturowej, hermeneutyki mitograficznej i osiągnięć nowoczesnej psychoanalizy i psychologii głębi. W związku z wyborem eklektyzmu metodologicznego potrzebna jest konstrukcja czytelnej siatki „pojęć operacyjnych”, która będzie ramą dla ustaleń w części badawczej. Jest to tym istotniejsze, że nawet dwa kluczowe pojęcia – mit i baśń – doczekały się już tylu definicji, że naukowe ich użycie wymaga komentarza.
Część analityczna zawiera się w dwóch rozdziałach: trzecim i czwartym. W pierwszym z nich dokonuję rekonstrukcji Leśmianowskiej „filozofii słowa”, by następnie sprawdzić, jak „poetyka sformułowana” przekłada się na Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza. Te ustalenia mają na celu udowodnienie, że jak najbardziej zasadnym jest postrzeganie dorobku Leśmiana jako spójnej, bo wynikającej z dość wcześnie wykrystalizowanego światopoglądu autora, całości. Rozważania na temat stylu i roli słowa w obu tomach baśni nie mają charakteru językoznawczego. Korzystam w tej części pracy z ustaleń teorii literatury, ale przede wszystkim jest to propozycja interpretacji tychże baśni dla dzieci jako swoistej autorskiej zabawy słowem, czy też gry językiem, która przeradza się w igranie z konwencją baśni odbywające się we wszystkich warstwach tekstu, tj. w warstwie językowej, świata przedstawionego i ukrytych sensów. Z kolei grę z nadawcą/autorem/Leśmianem może też podjąć odbiorca, ale nie dziecięcy, gdyż dziecko nie rozpozna wszystkich aluzji i nawiązań wpisanych w teksty. Intertekstualność dzieł jest zarezerwowana dla adresata bardziej świadomego i obdarzonego konkretnymi kompetencjami – jako „modelowego odbiorcę” mam tu na myśli kogoś, kto zna twórczość Leśmiana. Dla niego wszystkie sygnały pęknięć baśniowej konwencji czy gry słowem powinny stać się wskazówką i naprowadzać na pozabaśniowe obszary. Chodzi o przekierowanie uwagi w stronę poezji Leśmiana, a na jeszcze głębszym poziomie odbioru – w stronę mitu. Odnosząc baśniowe ujęcia do analogicznych wpisanych w twórczość poetycką, dramaty i ballady, widać, że następuje przesunięcie semantyczne. Bajkem staje się mitemem, gdy ten sam obraz wykorzystany w kolejnym utworze zaczyna konotować problematykę egzystencjalną. Omówieniu takich sytuacji jest poświęcony rozdział
czwarty. Wskazuję w nim m.in. na zawarte w Klechdach… oraz Przygodach… postacie, elementy bajkosfery i uwikłania czasoprzestrzenne, by je skonfrontować z poetyckimi odpowiednikami, rozwinięciami bądź przekształceniami. Takie postępowanie badawcze ma udowodnić, że w twórczości Leśmiana mit zdegradowany naprowadza na strukturę mityczną, o ile potraktuje się wszystkie jego utwory jako elementy jednej układanki, a siecią powiązań będą miejsca wspólne.
Ze względu na wykorzystaną metodologię i zakres poruszanej problematyki rozprawa ma charakter interdyscyplinarny. Jej zasadniczym celem jest wskazanie, jaką rolę pełnią, czy też mogą pełnić, Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza w całokształcie dorobku Bolesława Leśmiana. Postrzegam je jako prolegomena do twórczości poetyckiej – kolejny komentarz do genialnej poezji autora. Są to zarazem baśnie, które prawdopodobnie większość zna bądź kojarzy z dzieciństwa i w tym sensie też je można potraktować jako wprowadzenie do kolejnych doświadczeń lekturowych, wśród których może się znaleźć wybitna poezja ich autora. |