| Abstract: | W rozprawie doktorskiej pt. „Semantyka pracy w aspekcie konfrontatywnym rosyjsko-polskim” została podjęta próba rekonstrukcji językowego obrazu pracy w dwóch pokrewnych językach słowiańskich – rosyjskim i polskim. Głównym założeniem dysertacji jest przeniknięcie poprzez analizę semantyczną leksemów i frazeologizmów do sfery konceptów. Analiza wykazała, w jaki sposób praca jest postrzegana i interpretowana przez Polaków i Rosjan, użytkowników zarówno języka ogólnego, jak i slangu młodzieżowego. Rozprawa ma charakter interdyscyplinarny, czerpie z dorobku etnolingwistyki, lingwistyki kulturowej, lingwistyki kognitywnej i socjolingwistyki.
Wybór przedmiotu badań był podyktowany tym, że praca odgrywa szczególną rolę w świadomości językowej każdego człowieka, bez względu na to, jakim językiem się posługuje. Praca jest zaliczana do kluczowych i uniwersalnych pojęć kultury, a stosunek do niej umożliwia formułowanie sądów wartościujących postawy życiowe człowieka. Pojęcie pracy znajdowało się i nadal znajduje się w kręgu zainteresowań przedstawicieli wielu nauk humanistycznych i społecznych (filozofów, historyków, antropologów, socjologów, psychologów, ekonomistów). Również na gruncie językoznawstwa powstawały prace naukowe poświęcone analizie tego pojęcia (Jelena Ganapolskaja, Tatiana Gonnowa, Oksana Czernowa, Grigorij Tokariew, Małgorzata Brzozowska, Teresa Giedz-Topolewska i in.). Należy jednak podkreślić, że szczególnie polskie opracowania lingwistyczne ujmowały fenomen pracy wybiórczo, często w sposób szkicowy.
Rekonstrukcja językowego obrazu pracy, według posiadanych przez nas danych, nie była jak dotychczas przedmiotem badań naukowych w ujęciu konfrontatywnym rosyjsko-polskim. Niewiele jest także prac naukowych zarówno polskich, jak i rosyjskich poświęconych rekonstrukcji określonego fragmentu rzeczywistości utrwalonego w podstandarcie językowym, a następnie zestawieniu go z obrazem zawartym w języku ogólnym. Pod tym kątem praca do tej pory w ogóle nie była przedmiotem badań naukowych.
Rozprawa doktorska wpisuje się w nurt studiów językoznawczych nad semantyką nazw wartości i wnosi wkład w rozwój antropocentrycznych dyscyplin naukowych. Wyniki uzyskanych badań mogą znaleźć zastosowanie w praktyce akademickiej, przy opracowywaniu pomocy naukowych dla osób uczących się języka polskiego i rosyjskiego (rodzimych użytkowników języka, jak również tych, dla których dany język jest językiem obcym), przy tworzeniu słowników (jednojęzycznych, dwujęzycznych) oraz w procesie tłumaczenia.
Materiał badawczy został wyekscerpowany ze słowników objaśniających, frazeologicznych, słowników synonimów, antonimów, mowy potocznej oraz slangu młodzieżowego (ogółem z 61 pozycji). Zebrano 467 polskiсh leksemów i frazeologizmów i 673 leksemy i frazeologizmy rosyjskie, z czego przeanalizowano odpowiednio 420 i 600 jednostek.
Dysertacja składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii, spisu skrótów oraz trzech załączników.
We wstępie został uzasadniony wybór tematu badawczego, aktualność podejmowanych badań, wkład w rozwój poszczególnych dziedzin językoznawstwa, w szczególności etnolingwistyki, lingwistyki kulturowej, lingwistyki kognitywnej i socjolingwistyki, a także praktyczne znaczenie dysertacji. Sformułowano cele i zadania rozprawy doktorskiej, przedstawiono hipotezę badawczą oraz określono przedmiot badawczy i metodologię badań.
Rozdział pierwszy został poświęcony teoretycznym założeniom pracy. Zaprezentowano stan badań nad językiem jako formą konceptualizacji świata, nad złożonymi relacjami pomiędzy językiem a kulturą. Przybliżono koncepcje niemieckich filozofów i językoznawców Johanna G. Herdera, Wilhelma von Humboldta, Leo Weisgerbera, przedstawicieli amerykańskiej lingwistyki antropologicznej Edwarda Sapira, Benjamina Lee Whorfa, a także współczesnych językoznawców Janusza Anusiewicza, Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Anny Wierzbickiej, Władimira Karasika, Walentiny Masłowej, Weroniki Teliji i in. Następnie zostało omówione pojęcie językowego obrazu świata w pracach językoznawców polskich i rosyjskich, jak również pojęcie konceptu, czyli kluczowego terminu lingwistyki kulturowej i kognitywnej w Rosji (ujęcie Jeleny Kubriakowej, Jurija Stiepanowa, Zinaidy Popowej, Iosifa Stiernina i in.). W związku z tym, iż interpretacja rzeczywistości jest zawarta nie tylko w języku ogólnym, precyzyjnie zdefiniowano pojęcie mowy potocznej, slangu, żargonu i argotu (definicje m.in. Olgi Achmanowej, Jeleny Ziemskiej, Wasilija Chimika, Władysława Lubasia).
W rozdziale drugim przedstawiono etymologię rosyjskich wyrazów труд i работа oraz polskich praca, trud i robota. Następnie na podstawie łączliwości podanych jednostek leksykalnych wskazano różnice semantyczne pomiędzy rosyjskimi leksemami a ich polskimi ekwiwalentami z uwzględnieniem ich potencjału słowotwórczego. Opis synonimów umożliwił wskazanie najbardziej aktualnych parametrów konceptu „praca”, natomiast analiza antonimów pozwoliła na wyciągnięcie wniosków dotyczących związku danego konceptu z innymi konceptami. Przeanalizowano także nazwy osób ze względu na ich stosunek do pracy (nazwy osób pracujących dużo i ciężko, wolno, starannie i niestarannie, korzystających z owoców czyjejś pracy, leniwych itd.)
W rozdziale trzecim omówiono polskie i rosyjskie frazeologizmy, które charakteryzują człowieka jako wykonawcę czynności, sam proces pracy oraz jego rezultaty. Frazeologizmy podzielono na 13 grup w zależności od cechy semantycznej pracy aktualizowanej w ich znaczeniu. Wśród analizowanych frazeologizmów znalazły się jednostki zawierające komponenty somatyczne, zoonimiczne, nazwy realiów (antroponimy, toponimy, nazwy przedmiotów codziennego użytku itd.) oraz frazeologizmy, które wprawdzie nie zawierają komponentu nacechowanego kulturowo, jednak aby dotrzeć do ich znaczenia niezbędna jest znajomość wielowiekowej historii i kultury Polski i Rosji.
Rozprawę zamyka rozdział czwarty poświęcony konceptualizacji pracy w podstandardzie językowym, w szczególności w slangu młodzieżowym. Analizie zostały poddane slangowe synonimy wyrazów praca i lenistwo, nazwy osób ze względu na ich stosunek do pracy oraz związki frazeologiczne. Dzięki temu, iż praca zaliczana jest do uniwersalnych konceptów kultury, możliwe było wyróżnienie podobnych (jednak mniej różnorodnych) grup semantycznych niż w języku ogólnym. Porównano obrazy, jakie wyłoniły się z analizy materiału slangowego z danymi uzyskanymi z analizy jednostek języka ogólnego.
W zakończeniu podsumowano przeprowadzone badania, ujęto najważniejsze wnioski wypływające z analiz szczegółowych oraz wskazano możliwe perspektywy badawcze.
Analiza zebranego materiału empirycznego pozwoliła na wysunięcie następujących wniosków:
Podobieństwa w postrzeganiu pracy przez Polaków i Rosjan są zakorzenione w tej samej, wspólnej wszystkim ludziom bazie doświadczeniowej. Analiza materiału językowego pozwoliła na wyróżnienie uniwersalnych cech semantycznych (parametrów) pracy. Dominującą pozycję pośród nich zajmują takie parametry, jak „ciężko”, „intensywnie” (ros. „напряженно”), „dużo”, „brak chęci”. Uniwersalne są również parametry odnoszące się do tempa wykonywanej pracy („szybko” – „wolno”) oraz jej jakości („dobrze”, „starannie” – „źle”, „niestarannie”).
Różnice w konceptualizacji pracy przejawiają się w różnej realizacji poszczególnych grup semantycznych, czyli w ich werbalizacji. Na przykład, lenistwo w ruszczyźnie uosabiają inni przedstawiciele świata zwierzęcego niż w polszczyźnie.
W świadomości językowej Polaków i Rosjan szczególny nacisk kładziony jest na związek pracy i lenistwa. Możliwe stało się zrekonstruowanie obrazu człowieka pracującego. W znaczeniu leksemów i frazeologizmów zostało utrwalone, np. to, że praca negatywnie odbija się na zdrowiu człowieka, prowadzi do zaburzenia funkcjonowania wielu organów, często nawet do śmierci, a wysiłkowi towarzyszy obfite wydzielenie potu. Człowiek pracujący dużo i ciężko porównywany jest do zwierząt wykorzystywanych w gospodarstwie domowym. Wykonuje on również pracę tak, jak gdyby znajdował się w niewoli. Stereotypowy leń to natomiast człowiek prowadzący mało aktywny tryb życia, przyjmujący pozę leżącą lub siedzącą, ręce jego są nieruchome, jeśli już przejawi jakąś aktywność, to albo włóczy się gdzieś bez celu, albo spędza czas na rozrywkach, albo też podejmuje się z przesadną gorliwością bezsensowych działań, tracąc tylko swój czas. Oprócz tego, żyje, żywi się cudzym kosztem.
Pozytywne strony pracy zarówno w polszczyźnie, jak i ruszczyźnie są pokazane w sposób znikomy. Nie można jednak sądzić, że w świadomości językowej Polaków i Rosjan został utrwalony tylko negatywny stosunek do pracy. Użytkownicy obu języków cenią czyjąś pracowitość, skuteczne, staranne wykonanie jakiejś pracy. Pozytywna ocena pracy zawarta jest wyłącznie w leksemach i frazeologizmach języka ogólnego. Z kolei w slangu młodzieżowym jest wyśmiewana pracowitość, o czym świadczy obecność wielu wyraźnie nacechowanych negatywnie nazw pilnych i pracowitych uczniów oraz studentów pilnych.
Jak wykazała analiza, koncept „pracy” w slangu młodzieżowym w sposób bezpośredni jest związany z konceptem „nauki”.
Na uwagę zasługuje również to, iż w świadomości językowej użytkowników slangu celem pracy staje się zarabianie pieniędzy. Mamy więc w tym wypadku do czynienia ze zwrotem w kierunku utylitarności.
Materiał slangowy języka rosyjskiego jest zdecydowanie bogatszy niż materiał polski, toteż zrekonstruowany fragment rosyjskiego obrazu świata jest bardziej szczegółowy.
Rozprawa doktorska otwiera perpektywy badawcze dla dalszej analizy semantyki pracy w ujęciu konfrontatywnym rosyjsko-polskim. Zakłada się rekonstrukcję danego fragmentu językowego obrazu świata na podstawie danych tekstowych oraz przeprowadzenie ankiet w celu uaktualnienia znaczenia wybranych leksemów i frazeologizmów. Dotyczy to przede wszystkim bardzo dynamicznego materiału slangowego. |