| Abstrakt: | Ukazanie procesu budowania tożsamości narodowej poprzez muzykę w ramach XIX –wiecznego polskiego dyskursu narodowowyzwoleńczego i odniesienie go do właściwego dla poszczególnych okresów XX wieku sposobu obecności postaci i twórczości Stanisława Moniuszki w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej historyczno–geograficznego obszaru Górnego Śląska (1910- 2010) wymaga wcześniejszego odniesienia się do ustaleń dotyczących rozumienia takich terminów jak naród, kultura narodowa i grupa etniczna. Jest to przedmiotem rozdziału I mojej pracy doktorskiej. Analiza procesu budowania polskiej tożsamości kulturowej poprzez muzykę wśród autochtonicznych mieszkańców historyczno–geograficznego obszaru Górnego Śląska i procesu kształtowania tożsamości narodowej za sprawą obcowania jednostek z treściami nadawanymi w
poszczególnych okresach historycznych postaci Stanisława Moniuszki i jego wybranym tworom wymaga wcześniejszego dokonania omówienia sposobów definiowania takich terminów jak polska tożsamość narodowa, kulturowa i górnośląska tożsamość etniczna. Stanowi to przedmiot rozdziału II niniejszej dysertacji.
Analiza sposobu obecności w XIX wiecznej polskiej i XX wiecznej górnośląskiej intersubiektywnej przestrzeni kulturowej treści odnoszących się do postaci Stanisława Moniuszki i jego poszczególnych utworów wymaga wcześniejszego opisania mechanizmów, za pomocą których na przestrzeni dziejów ustala się treść takich sfer rzeczywistości społecznej jak polskość i górnośląskość. Do najbardziej efektywnych technik, których wykorzystywanie ma na celu uczynienie mas świadomymi ich przynależności do zjednoczonego narodu F. Znaniecki zaliczył: „kult bohaterów, mity o wspólnym pochodzeniu i jedności rasowej, przywiązanie do
kraju ojczystego jako kolektywnej własności grupy oraz wezwanie do zjednoczenia sił w obronie
przed wspólnym wrogiem”2. Ustalenia te można również odnieść do dokumentów świadczących
o udziale sztuki muzycznej w procesie budowania/ kształtowania polskiej tożsamości kulturowej wśród jednostek należących do polskiej wspólnoty narodowej i/bądź górnośląskiej grupy etnicznej. Zagadnienia te są rozwijane w trzecim rozdziale mojej pracy doktorskiej. Badanie procesu budowania tożsamości narodowej poprzez recepcję postaci i twórczości Stanisława Moniuszki kreowanej w polskiej prasie muzycznej wydawanej w pozaborowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów i odniesienie wniosków z tej analizy do sposób obecności tego kompozytora i jego dzieł w XX wiecznej górnośląskiej przestrzeni kutrowej wymaga uwzględnienia faktu, że w latach 1910 – 2010 ewoluowały zarówno sposób definiowania polskości, roli polskiej kultury narodowej wobec grup etnicznych
zamieszkujących w danym okresie państwo polskiej jak i funkcjonowania górnośląskości w państw, do których w danym czasie należały historyczno–geograficzne ziemie Górnego Śląska. Intersubiektywna przestrzeń kulturowa, która w I połowie XX wieku funkcjonowała jako teren pogranicza kulturowego, następnie po zakończeniu II wojny światowej przez prawie pół wieku była podporządkowana totalitarnemu systemowi socjalistycznemu, dzięki zmianom polityczno – gospodarczym i kulturalnym zaistniałym w wyniku przeobrażeń
zapoczątkowanych w 1989 roku zyskała podmiotowość. Towarzyszyło temu rozpoczęcie realizowania górnośląskiej tożsamości etnicznej w oparciu o zasadę wielokulturowości. Kwestia ta została opisana w rozdziale IV dysertacji. Ukazanie procesu budowania tożsamości narodowej poprzez muzykę wymaga
wcześniejszego zdania sprawy ze sposobów, w jakie XX-wieczni i współcześni badacze polscy
ujmowali muzykę artystyczną, zwaną poważną, od strony jej społecznych uwikłań. Zadanie to
zostało zrealizowane w rozdziale V mojej rozprawy doktorskiej. Opisałam w nim próby skonstruowania teorii socjologii muzyki oraz sporządziłam panoramę przedsięwzięć badawczych prowadzonych w ramach tej subdyscypliny socjologicznej rozwijanej na gruncie takich akademickich kierunków jak muzykologia, teoria muzyki bądź socjologia. Ostatnią część tego rozdziału stanowi mój projekt badawczy.
Budowanie tożsamości narodowej poprzez muzykę to długotrwały proces, którego znaczna część rozgrywa się w intersubiektywnej przestrzeni życia społecznego. Wskaźnikiem zachodzenia tego procesu są sytuacje, w których wykonywaniu i recepcji wybranych utworów muzycznych towarzyszy proces ich mitologizacji na symbole narodowe. Przedmiotem mitologizacji mogą być zarówno przykłady artystycznej działalności muzycznej jak i przejawy twórczości użytkowej. Z socjologicznego punktu widzenia istotne jest to, aby w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej danej grupy narodowej wytwory działalności artystycznej funkcjonowały jako wartości kulturowe3, bądź wytwory kulturowe, które odnoszą obcujące z nimi jednostki do aktualnie ważnych w danym okresie historycznym dla ich wspólnoty narodowej wartości. Warto przyjrzeć się przebiegowi procesu budowania
tożsamości narodowej poprzez muzykę na przykładzie recepcji wybranych użytkowych bądź artystycznych utworów muzycznych, których rodowód i funkcjonowanie w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej ich odbiorców naznaczone było pozaborową sytuację Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Tego typu zagadnienia są poruszane w rozdziale VI mojej dysertacji, który stanowi pierwszy rozdział empiryczny. Podjęłam się analizy Listów Stanisława Moniuszki koncentrując się na analizie doniesień prasowych oraz zachowanych pisemnych wypowiedz i kompozytora, z których można wyczytać informacje o kontekście tworzenia, wykonywania i obecności twórczości Stanisława Moniuszki w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej właściwej dla danej kategorii odbiorców. Opierając się na Metodzie socjologii F. Znanieckiego listy S. Moniuszki potraktowałam jako
dokumenty osobiste a przykładowe recenzje i artykuły tematyczne drukowane w XIX- wiecznej
polskiej prasie, na które kompozytor w swojej korespondencji reagował i wypowiedzi prasowe
jego autorstwa jako uogólnienia dokonane przez uczonych, które mogą służyć za materiał do
hipotez socjologicznych. Zebrane dane poddałam jakościowej i ilościowej analizie treści uznając, że posiadają one takie znaczenie, jakie nadało im doświadczenie osób, których one dotyczyły. Na podstawienia analizy Listów Stanisława Moniuszki możliwe było stworzenie jakościowych danych opisujących wkład moniuszkowskiej działalności do procesu budowania polskiej tożsamości narodowej poprzez muzykę. Stanowi to przedmiot rozdziału VII. Górnośląska recepcja postaci i twórczości Stanisława Moniuszki kreowana w I połowie
XX wieku przez działaczy Związku Śląskich Kół Śpiewaczych jest przedmiotem analizy, które wyniki zaprezentowałam rozdziale VIII dysertacji. Kolejna część pracy (rozdział IX) dotyczy „podwójnej” narracji moniuszkowskiej, zgodnego z propagowaną przez socjalistyczne państwo polskie ideologią konstruktu kulturowego, w ramach którego kompozytorowi przypisywano rolę społeczną prekursora polskiego socjalizmu, oraz charakterystycznego dla intersubiektywnej górnośląskiej przestrzeni kulturowej sposobu obecności w niej interesującego mnie wytworu kulturowego, która obowiązywała w latach 1948 – 1989. Natomiast w rozdziale X opisałam proces przekształcenia tradycyjnej górnośląskiej narracji moniuszkowskiej w narrację
świadczącą o butikowej wielokulturowości historyczno-geograficznego obszaru Górnego Śląska.
Stanisław Moniuszko funkcjonujący w ramach polskiej tożsamości narodowej jako wytwór kulturowy jest określany pieśniarzem bądź twórcą polskiej opery narodowej. Przedmiotem rozdziału XI mojej pracy jest górnośląska recepcja twórczości scenicznej tego kompozytora, stymulowana przez gościnne występy warszawskich artystów pod dyrekcją Emila Młynarskiego w wybranych górnośląskich miastach, działalność Sceny Operowej przy Teatrze Polskim w Katowicach i funkcjonowanie Opery Śląskiej. Osobną część pracy stanowi podsumowanie, w którym wyniki dokonanych przeze mnie analiz odniosłam do wniosków zawartych w zastanej muzykologicznej literaturze na ten temat. |